Ο Σάρτρ, οι διανοούμενοι, το Παλαιστινιακό και ο αντισημιτισμός
Ο Σάρτρ, οι διανοούμενοι, το Παλαιστινιακό και ο αντισημιτισμός
Ο Σαρτρ, ο αμετανόητος μαρξιστής που όμως απομακρύνθηκε από το γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα μετά την εισβολή των Σοβιετικών στη Βουδαπέστη, ο αθεράπευτα ερωτύλος Γάλλος διανοούμενος, κάθετα αντίθετος προς οτιδήποτε περιορίζει την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης του ανθρώπου -φυσικά και της σωματικής έκφρασης- υπήρξε μεταξύ άλλων ο θεράπων ιατρός όσων πλήττονταν από τον αταβιστικό αντισημιτισμό.
Ο Σαρτρ, ο οποίος αποποιήθηκε το Νομπέλ Λογοτεχνίας που του απομενήθηκε το 1964, έχει γράψει βιβλίο για τον αντισημιτισμό με τον τίτλο «Στοχασμοί για το Εβραϊκό Ζήτημα». Το βρήκα στο βιβλιοπωλείο της Εστίας προ μηνών και το ανέσυρα από τη βιβλιοθήκη μου προχθές, με αφορμή τη δημοσιοποίηση του μανιφέστου ομάδας 130 Βρετανών Εβραίων διανοουμένων που διαχωρίζουν τη θέση τους από το επίσημο Ισραήλ και τους χειρισμούς του Παλαιστινιακού. Ανάμεσά τους ονόματα σαν αυτό του διάσημου θεατρικού συγγραφέα Χάρολντ Πίντερ και του εξίσου διάσημου ιστορικού Ερικ Χομπσμπάουμ. Δίπλα τους, ονόματα σημαντικά, όπως του ηθοποιού Στίβεν Φράι, του σκηνοθέτη Μάικ Λι, της συγγραφέως Τζένι Ντίσκι, της σχεδιάστριας μόδας Νικόλ Φάσι και της ακαδημαϊκού Σούζι Ορμπαχ.
Τι είπαν οι άνθρωποι αυτοί; “Εμείς δεν θέλουμε να συνδέεται το όνομά μας με το εβραϊκό κατεστημένο της Βρετανίας που υποστηρίζει την πολιτική της επικυριαρχίας σε βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενός λαού που βρίσκεται υπό κατοχή” Με λίγα λόγια διαχώρισαν τη θέση τους, αρνήθηκαν να εκπροσωπούνται από τα φερέφωνα του Τελ Αβίβ και τοποθέτησαν τα ανθρώπινα δικαιώματα των Παλαιστινίων πάνω από οποιαδήποτε ισραηλινή ακραία πολιτική. Για όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν τις απόψεις αυτών των ανθρώπων, ιδού η ηλεκτρονική σελίδα τους: http://www.ijv.org.uk.
Η εμφανής προσπάθεια αποστασιοποίησης των Βρετανών διανοουμένων δεν είναι τυχαία. Παρόμοιες προσπάθειες καταβάλλονται και από Ισραηλινούς διανοουμένους που ζουν εντός της ισραηλινής επικράτειας, όπως οι γνωστοί στους ‘Ελληνες συγγραφείς Αμος Οζ και Νταβίντ Γκρόσμαν. Και οι δύο έχουν επισκεφθεί την Ελλάδα κι έχουν μιλήσει μπροστά σε ενθουσιώδες ακροατήριο. Τα βιβλία τους φιγουράρουν στον κατάλογο με τα ευπώλητα και πολλοί αναγνώστες σε κατ’ ιδίαν εξομολογήσεις λένε ότι διαβάζοντάς τα είναι σαν να απαλλάσσονται από τις ενοχές τους και από την επίδραση του βιβλίου της Λιλής Ζωγράφου: «Αντιγνώση: τα δεκανίκια του καπιταλισμού». (Λεπτομέρεια: ο Νταβίντ Γκρόσμαν έχασε τον γιο του στον πόλεμο του Λιβάνου το καλοκαίρι και παρόλα αυτά εξακολουθεί να λέει ότι μιλάει με ανθρώπους που δεν φοβούνται να προκαλούνται από την ιστορία και τη δικαιοσύνη του άλλου).
Ο αντισημιτισμός διογκώνεται. Ποιος το αμφισβητεί; Κανείς. Σύντομα, καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορεί εύκολα να μαζέψει τις αντιδράσεις. Υφέρπει, όπως υφέρπουν δεκάδες -ισμοί στον πλανήτη μας, είτε είναι αντισημιτισμός, είτε αντιαμερικανισμός, είτε αντιφιλελευθερισμός … Ολοι παρακολουθούμε τον διαγκωνισμό για το Ολοκαύτωμα. Για το πραγματικό ή το πλασματικό μέγεθός του, για τη σημασία του, για το εάν επρόκειτο περί γενοκτονίας ή όχι. Κι ενώ οι συζητήσεις υπήρχαν εξαρχής, το θέμα των Παλαιστινίων αφενός και η εχθρική αντιμετώπιση των Μουλάδων στο Ιράν αφετέρου, το έχει εκτινάξει στην κορυφή της επικαιρότητας. Λέτε να μην έχει συνέπειες αυτή η τακτική;
‘Οπως και να’χει, όμως, και μόνον η επιστροφή σε μια λίγο πολύ οριοθετημένη κατάσταση, εγείρει εκ νέου τείχη. Εμείς και οι άλλοι. Εμείς και οι Εβραίοι. Και παράλληλα δημιουργεί εκ νέου προϋποθέσεις στιγματισμού. Φοβάμαι ότι με το πέρασμα των χρόνων, οι Εβραίοι θα στιγματίζονται. Δικαίως ή αδίκως δεν θα’χει, τότε, καμιά σημασία, καθώς εμείς οι άλλοι θα αναζητούμε ικριώματα. Τι κρίμα για τον πολιτισμό μας!
Ο εβραϊκής καταγωγής Ούγγρος συγγραφέας Ιμρέ Κέρτες, τιμημένος κι αυτός σαν τον Σαρτρ με το Noμπέλ Λογοτεχνίας του 2002, ένας άνθρωπος που βρέθηκε στο ‘Αουσβιτς και στο Μπούχενβαλντ γράφει σε κάποιο σημείο του βιβλίου του «Εγώ, ‘Ενας ‘Αλλος»: Ο στιγματισμός μου είναι η αρρώστια μου, συγχρόνως όμως και ο εγγυητής, το μέσο που ντοπάρει τη ζωντάνια μου… Ο στιγματισμός είναι η δυστυχία μου και το κεφάλαιό μου, τώρα όμως έχω αρχίσει να φοβάμαι ότι το υπομένω πλέον με όλο και μεγαλύτερη δυσκολία, παρόλο που δεν μπορούσα να κάνω χωρίς αυτό. Είναι αμφίβολο κατά πόσο είμαι ακόμα ικανός για μια κανονική ζωή. Πιθανώς να μην μπορέσω ποτέ να απαντήσω καθαρά και ξάστερα στο ερώτημα αυτό, δεν θα μπορέσω εν πάση περιπτώσει όσο ζω εκεί όπου ζω, όπου ο στιγματισμός μου δεν έχει τέλος, επειδή προφανώς μου έχει γίνει προ πολλού δεύτερη φύση.
Ας επιστρέψω στον Σαρτρ, όμως, μεταφέροντας μικρά αποσπάσματα από το βιβλίο του «Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα». «Ο αντισημιτισμός δεν είναι εβραϊκή υπόθεση, είναι ζήτημα δημοκρατίας. Ο Εβραίος ή ο ξένος έχει έναν φίλο: τον δημοκράτη, έχει κι έναν εχθρό: τον αντιδημοκράτη». Για τον Σαρτρ, ο αντισημιτισμός είναι μια μανιχαϊστική και πρωτόγονη κοσμοαντίληψη. «Ο μετριοπαθής αντισημίτης είναι ένας αβρός άνθρωπος που θα πει με προσήνεια: Δεν απεχθάνομαι τους Εβραίους, απλώς εκτιμώ ότι η δραστηριότητά τους πρέπει να είναι μειωμένη εντός των ορίων του έθνους μου». Ομως, αν στη συνέχεια κερδίσετε την εμπιστοσύνη του, θα σας πει: «Βλέπετε, έχουν κάτι οι Εβραίοι και από φυσικής απόψεως ακόμη με ενοχλούν». Ο Σαρτρ γράφει ότι ρώτησε εκατό ανθρώπους όταν προετοίμαζε το βιβλίο του (σημειωτέον ότι το έγραψε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και δείτε τι του είπαν: «Τους απεχθάνομαι επειδή είναι ιδιοτελείς, ραδιούργοι, βδέλλες, γλοιώδεις, άξεστοι… Νεαρός ατάλαντος ηθοποιός ισχυρίστηκε ότι οι Εβραίοι τον εμπόδισαν να κάνει καριέρα στο θέατρο. Μια νεαρή γυναίκα είπε: Ενας Εβραίος πέρασε στον διαγωνισμό για μια θέση δασκάλου την ίδια χρονιά που εγώ απέτυχα και δεν μπορείτε να με κάνετε να πιστέψω ότι αυτός, του οποίου ο πατέρας ήρθε από την Κρακοβία καταλάβαινε καλύτερα από μένα ένα ποίημα του Ρονσάρ ή ένα κομμάτι από το Βιργίλιο».
Ο άνθρωπος γίνεται πολλές φορές θύμα των δικών του αδυναμιών, αλλά και της προπαγάνδας που του ασκούν οι υποκινητές της. Κι είναι η έλλειψη ιστορικών γνώσεων ή η επιφανειακή ιδεοληψία αυτή που καθορίζει το πώς θα αντιδράσει σε μία ή στην άλλη περίπτωση. Υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά επιλεκτικά. Δεν κατεβαίνει για παράδειγμα ποτέ στους δρόμους για την κατάφωρη παραβίαση όλων αυτών των δικαιωμάτων από διάφορα αραβικά καθεστώτα. Σιωπά γιατί εκεί υπάρχουν ισχυρότεροι μέσα του συσχετισμοί δυνάμεων και μη διαταρασσόμενες ισορροπίες.
Είναι αλήθεια ότι το θέμα το προσεγγίζουμε εξίσου επιφανειακά με τόσους άλλους. Και σίγουρα υπάρχει αντίλογος. Αλλά έχει σημασία να δούμε πώς ο Σαρτρ κλείνει το βιβλίο του: «Ούτε ένας Γάλλος δεν θα είναι ελεύθερος όσο οι Εβραίοι δεν θα απολαμβάνουν το σύνολο των δικαιωμάτων τους. Ούτε ένας Γάλλος δεν θα είναι ασφαλής όσο ένας Εβραίος, είτε στη Γαλλία ή αλλού θα φοβάται για τη ζωή του…» Ο Σαρτρ δεν ήταν Εβραίος.
Ο Σάρτρ, οι διανοούμενοι, το Παλαιστινιακό και ο αντισημιτισμός
Ο Σαρτρ, ο αμετανόητος μαρξιστής που όμως απομακρύνθηκε από το γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα μετά την εισβολή των Σοβιετικών στη Βουδαπέστη, ο αθεράπευτα ερωτύλος Γάλλος διανοούμενος, κάθετα αντίθετος προς οτιδήποτε περιορίζει την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης του ανθρώπου -φυσικά και της σωματικής έκφρασης- υπήρξε μεταξύ άλλων ο θεράπων ιατρός όσων πλήττονταν από τον αταβιστικό αντισημιτισμό.
Ο Σαρτρ, ο οποίος αποποιήθηκε το Νομπέλ Λογοτεχνίας που του απομενήθηκε το 1964, έχει γράψει βιβλίο για τον αντισημιτισμό με τον τίτλο «Στοχασμοί για το Εβραϊκό Ζήτημα». Το βρήκα στο βιβλιοπωλείο της Εστίας προ μηνών και το ανέσυρα από τη βιβλιοθήκη μου προχθές, με αφορμή τη δημοσιοποίηση του μανιφέστου ομάδας 130 Βρετανών Εβραίων διανοουμένων που διαχωρίζουν τη θέση τους από το επίσημο Ισραήλ και τους χειρισμούς του Παλαιστινιακού. Ανάμεσά τους ονόματα σαν αυτό του διάσημου θεατρικού συγγραφέα Χάρολντ Πίντερ και του εξίσου διάσημου ιστορικού Ερικ Χομπσμπάουμ. Δίπλα τους, ονόματα σημαντικά, όπως του ηθοποιού Στίβεν Φράι, του σκηνοθέτη Μάικ Λι, της συγγραφέως Τζένι Ντίσκι, της σχεδιάστριας μόδας Νικόλ Φάσι και της ακαδημαϊκού Σούζι Ορμπαχ.
Τι είπαν οι άνθρωποι αυτοί; “Εμείς δεν θέλουμε να συνδέεται το όνομά μας με το εβραϊκό κατεστημένο της Βρετανίας που υποστηρίζει την πολιτική της επικυριαρχίας σε βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενός λαού που βρίσκεται υπό κατοχή” Με λίγα λόγια διαχώρισαν τη θέση τους, αρνήθηκαν να εκπροσωπούνται από τα φερέφωνα του Τελ Αβίβ και τοποθέτησαν τα ανθρώπινα δικαιώματα των Παλαιστινίων πάνω από οποιαδήποτε ισραηλινή ακραία πολιτική. Για όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν τις απόψεις αυτών των ανθρώπων, ιδού η ηλεκτρονική σελίδα τους: http://www.ijv.org.uk.
Η εμφανής προσπάθεια αποστασιοποίησης των Βρετανών διανοουμένων δεν είναι τυχαία. Παρόμοιες προσπάθειες καταβάλλονται και από Ισραηλινούς διανοουμένους που ζουν εντός της ισραηλινής επικράτειας, όπως οι γνωστοί στους ‘Ελληνες συγγραφείς Αμος Οζ και Νταβίντ Γκρόσμαν. Και οι δύο έχουν επισκεφθεί την Ελλάδα κι έχουν μιλήσει μπροστά σε ενθουσιώδες ακροατήριο. Τα βιβλία τους φιγουράρουν στον κατάλογο με τα ευπώλητα και πολλοί αναγνώστες σε κατ’ ιδίαν εξομολογήσεις λένε ότι διαβάζοντάς τα είναι σαν να απαλλάσσονται από τις ενοχές τους και από την επίδραση του βιβλίου της Λιλής Ζωγράφου: «Αντιγνώση: τα δεκανίκια του καπιταλισμού». (Λεπτομέρεια: ο Νταβίντ Γκρόσμαν έχασε τον γιο του στον πόλεμο του Λιβάνου το καλοκαίρι και παρόλα αυτά εξακολουθεί να λέει ότι μιλάει με ανθρώπους που δεν φοβούνται να προκαλούνται από την ιστορία και τη δικαιοσύνη του άλλου).
Ο αντισημιτισμός διογκώνεται. Ποιος το αμφισβητεί; Κανείς. Σύντομα, καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορεί εύκολα να μαζέψει τις αντιδράσεις. Υφέρπει, όπως υφέρπουν δεκάδες -ισμοί στον πλανήτη μας, είτε είναι αντισημιτισμός, είτε αντιαμερικανισμός, είτε αντιφιλελευθερισμός … Ολοι παρακολουθούμε τον διαγκωνισμό για το Ολοκαύτωμα. Για το πραγματικό ή το πλασματικό μέγεθός του, για τη σημασία του, για το εάν επρόκειτο περί γενοκτονίας ή όχι. Κι ενώ οι συζητήσεις υπήρχαν εξαρχής, το θέμα των Παλαιστινίων αφενός και η εχθρική αντιμετώπιση των Μουλάδων στο Ιράν αφετέρου, το έχει εκτινάξει στην κορυφή της επικαιρότητας. Λέτε να μην έχει συνέπειες αυτή η τακτική;
‘Οπως και να’χει, όμως, και μόνον η επιστροφή σε μια λίγο πολύ οριοθετημένη κατάσταση, εγείρει εκ νέου τείχη. Εμείς και οι άλλοι. Εμείς και οι Εβραίοι. Και παράλληλα δημιουργεί εκ νέου προϋποθέσεις στιγματισμού. Φοβάμαι ότι με το πέρασμα των χρόνων, οι Εβραίοι θα στιγματίζονται. Δικαίως ή αδίκως δεν θα’χει, τότε, καμιά σημασία, καθώς εμείς οι άλλοι θα αναζητούμε ικριώματα. Τι κρίμα για τον πολιτισμό μας!
Ο εβραϊκής καταγωγής Ούγγρος συγγραφέας Ιμρέ Κέρτες, τιμημένος κι αυτός σαν τον Σαρτρ με το Noμπέλ Λογοτεχνίας του 2002, ένας άνθρωπος που βρέθηκε στο ‘Αουσβιτς και στο Μπούχενβαλντ γράφει σε κάποιο σημείο του βιβλίου του «Εγώ, ‘Ενας ‘Αλλος»: Ο στιγματισμός μου είναι η αρρώστια μου, συγχρόνως όμως και ο εγγυητής, το μέσο που ντοπάρει τη ζωντάνια μου… Ο στιγματισμός είναι η δυστυχία μου και το κεφάλαιό μου, τώρα όμως έχω αρχίσει να φοβάμαι ότι το υπομένω πλέον με όλο και μεγαλύτερη δυσκολία, παρόλο που δεν μπορούσα να κάνω χωρίς αυτό. Είναι αμφίβολο κατά πόσο είμαι ακόμα ικανός για μια κανονική ζωή. Πιθανώς να μην μπορέσω ποτέ να απαντήσω καθαρά και ξάστερα στο ερώτημα αυτό, δεν θα μπορέσω εν πάση περιπτώσει όσο ζω εκεί όπου ζω, όπου ο στιγματισμός μου δεν έχει τέλος, επειδή προφανώς μου έχει γίνει προ πολλού δεύτερη φύση.
Ας επιστρέψω στον Σαρτρ, όμως, μεταφέροντας μικρά αποσπάσματα από το βιβλίο του «Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα». «Ο αντισημιτισμός δεν είναι εβραϊκή υπόθεση, είναι ζήτημα δημοκρατίας. Ο Εβραίος ή ο ξένος έχει έναν φίλο: τον δημοκράτη, έχει κι έναν εχθρό: τον αντιδημοκράτη». Για τον Σαρτρ, ο αντισημιτισμός είναι μια μανιχαϊστική και πρωτόγονη κοσμοαντίληψη. «Ο μετριοπαθής αντισημίτης είναι ένας αβρός άνθρωπος που θα πει με προσήνεια: Δεν απεχθάνομαι τους Εβραίους, απλώς εκτιμώ ότι η δραστηριότητά τους πρέπει να είναι μειωμένη εντός των ορίων του έθνους μου». Ομως, αν στη συνέχεια κερδίσετε την εμπιστοσύνη του, θα σας πει: «Βλέπετε, έχουν κάτι οι Εβραίοι και από φυσικής απόψεως ακόμη με ενοχλούν». Ο Σαρτρ γράφει ότι ρώτησε εκατό ανθρώπους όταν προετοίμαζε το βιβλίο του (σημειωτέον ότι το έγραψε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και δείτε τι του είπαν: «Τους απεχθάνομαι επειδή είναι ιδιοτελείς, ραδιούργοι, βδέλλες, γλοιώδεις, άξεστοι… Νεαρός ατάλαντος ηθοποιός ισχυρίστηκε ότι οι Εβραίοι τον εμπόδισαν να κάνει καριέρα στο θέατρο. Μια νεαρή γυναίκα είπε: Ενας Εβραίος πέρασε στον διαγωνισμό για μια θέση δασκάλου την ίδια χρονιά που εγώ απέτυχα και δεν μπορείτε να με κάνετε να πιστέψω ότι αυτός, του οποίου ο πατέρας ήρθε από την Κρακοβία καταλάβαινε καλύτερα από μένα ένα ποίημα του Ρονσάρ ή ένα κομμάτι από το Βιργίλιο».
Ο άνθρωπος γίνεται πολλές φορές θύμα των δικών του αδυναμιών, αλλά και της προπαγάνδας που του ασκούν οι υποκινητές της. Κι είναι η έλλειψη ιστορικών γνώσεων ή η επιφανειακή ιδεοληψία αυτή που καθορίζει το πώς θα αντιδράσει σε μία ή στην άλλη περίπτωση. Υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά επιλεκτικά. Δεν κατεβαίνει για παράδειγμα ποτέ στους δρόμους για την κατάφωρη παραβίαση όλων αυτών των δικαιωμάτων από διάφορα αραβικά καθεστώτα. Σιωπά γιατί εκεί υπάρχουν ισχυρότεροι μέσα του συσχετισμοί δυνάμεων και μη διαταρασσόμενες ισορροπίες.
Είναι αλήθεια ότι το θέμα το προσεγγίζουμε εξίσου επιφανειακά με τόσους άλλους. Και σίγουρα υπάρχει αντίλογος. Αλλά έχει σημασία να δούμε πώς ο Σαρτρ κλείνει το βιβλίο του: «Ούτε ένας Γάλλος δεν θα είναι ελεύθερος όσο οι Εβραίοι δεν θα απολαμβάνουν το σύνολο των δικαιωμάτων τους. Ούτε ένας Γάλλος δεν θα είναι ασφαλής όσο ένας Εβραίος, είτε στη Γαλλία ή αλλού θα φοβάται για τη ζωή του…» Ο Σαρτρ δεν ήταν Εβραίος.
Ρίτσα Μασούρα / 2007.