ΒΙΒΛΙΟ-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Από τον Άγγελο Πετρουλάκη
Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Η Maureen Connors Santelli (Μορίν Κόνορς Σαντέλι) είναι ιστορικός με ειδίκευση την πρώιμη αμερικανική δημοκρατία. Ασχολείται συστηματικά με τις σχέσεις τών ΗΠΑ και της Ελλάδος, φιλοδοξώντας να προσφέρει μια αντικειμενική ματιά στην εξελικτική πορεία τών σχέσεων των δυο κρατών.
Το βιβλίο της «Ο αμερικανικός φιλελληνισμός» αναφέρεται τόσο στο εύρος τής στήριξης που παρείχαν οι Αμερικανοί στους Έλληνες, όσο και στην διερεύνηση των συμφερόντων τών Αμερικανών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Ελλάδα. Ακόμα, εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους οι Αμερικανοί πίστευαν ότι θα βοηθούσαν τους Έλληνες να εξασφαλίσουν την ανεξαρτησία, ενώ παράλληλα αναδεικνύει το πώς οι προσπάθειες αυτές επηρέασαν τα μεταρρυθμιστικά κινήματα του 19ου αιώνα στις ΗΠΑ.
Το βιβλίο προλογίζει ο Geoffrey R. Pyatt, πρέσβης τών ΗΠΑ στην Ελλάδα, ο οποίος στρέφοντας το βλέμμα του στο παρελθόν, τονίζει πως:
«Η αθηναϊκή νίκη στη Ναυμαχία τής Σαλαμίνας πριν από 2.500 χρόνια ήταν καθοριστικής σημασίας για τη Δύση και για τη Δημοκρατία, μια φιλοσοφία διακυβέρνησης η οποία ενισχύθηκε όταν αριστοκράτες και απλοί εργάτες κωπηλάτησαν δίπλα δίπλα σε τριήρεις για να υπερασπιστούν την πόλη τους που απειλούνταν από την Περσική Αυτοκρατορία.
»Στην τραγωδία τού Αισχύλου που είναι αφιερωμένη στην περίφημη αυτή ναυμαχία, όταν η βασίλισσα των Περσών Άτοσσα ρωτάει ‘‘Ποιος τους εξουσιάζει και διοικεί τον στρατό τους;’’, ο κορυφαίος του Χορού απαντάει: ‘‘Δεν αποκαλούνται δούλοι κανενός ανδρός, ούτε υπακούν σε κανένα’’».
Εκείνη η Ελλάδα, της Κλασικής αρχαιότητας που γέμιζε με θαυμασμό Ευρωπαίους και Αμερικανούς διανοούμενους, ήταν μια από τις βασικές αιτίες που παρακίνησαν περιηγητές και φιλέλληνες, να σπείρουν στα κράτη τους την συμπάθεια για την Ελλάδα.
Η Μορίν Κόνορς Σαντέλι, όμως, δεν εξετάζει απλά το κύμα τού φιλελληνισμού που ξεκίνησε και φούντωσε στην πατρίδα της. Το σημαντικό είναι πως αναφέρεται με κάθε λεπτομέρεια στην πολιτική και κοινωνική επίδραση που είχε ο δικός μας εθνικός αγώνας μας για την ανεξαρτησία μας, στις ΗΠΑ και πόσο επηρέασε τις εκεί πολιτικές εξελίξεις.
Η αμερικανική υποστήριξη στην Ελληνική Επανάσταση είχε κοινωνικές επιπτώσεις και πολιτικό αντίκτυπο στις ΗΠΑ, ενώ, παράλληλα, ο Πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας βοήθησε τους Αμερικανούς να αυτοπροσδιοριστούν ως λαός και να ερμηνεύσουν την κληρονομιά τής Αμερικανικής Επανάστασης στην διεθνή σκηνή.
«Όταν ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση, Αμερικανοί έμποροι, ιεραπόστολοι και μεταρρυθμιστές, βρισκόταν ήδη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και επεδίωκαν ν’ αυξήσουν την επιρροή τους στην περιοχή. Αυτοί οι Αμερικανοί, άτομα τα οποία ενεργούσαν ή εν μέρει ή πλήρως ανεξάρτητα από την αμερικανική κυβέρνηση, μετέφεραν ειδήσεις της Ελληνικής Επανάστασης στους Αμερικανούς. Αυτοί οι ανεπίσημοι διπλωμάτες κατηύθυναν, τόσο έμμεσα όσο και άμεσα, την πρώιμη φάση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην ανατολική Μεσόγειο – στον Λεβάντε , όπως συχνά αποκαλούνταν. Εκείνη την εποχή, ενεργούσαν έχοντας αντικρουόμενα συμφέροντα και υπονόμευαν ο ένας τους στόχους του άλλου στην περιοχή», μας πληροφορεί η Μορίν Κόνορς Σαντέλι.
Η 𝚬𝛌𝛌𝛈𝛎𝛊𝛋ή 𝚬𝛑𝛂𝛎ά𝛔𝛕𝛂𝛔𝛈 είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Αμερικανούς. Οι αμερικανικές εφημερίδες τής εποχής ονόμασαν το ξέσπασμα συμπάθειας και υποστήριξης προς τους Έλληνες «Ελληνική Φωτιά», κάνοντας έναν παραλληλισμό με το βυζαντινό υγρό πυρ.
«… η αμερικανική Ελληνική Φωτιά αποτελούνταν από ενθουσιασμό για τον ελληνικό αγώνα, που καθοδηγούνταν από την πεποίθηση πως τα δημοκρατικά ιδεώδη συνέδεαν τους Αμερικανούς τής εποχής με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Μια εφημερίδα περιέγραψε την Ελληνική Φωτιά ως ‘‘τον ζήλο για τον αγώνα των Ελλήνων’’ που ‘‘μεταδίδεται σαν πυρκαγιά σε ολόκληρη τη χώρα μας’’. Υποστηρικτές του ελληνικού αγώνα περιέγραψαν την Ελληνική Επανάσταση με όρους πολιτικής, θρησκείας, φυλής και μεταρρύθμισης, προκαλώντας τόσο έντονες συζητήσεις, ώστε ο ελληνικός αγώνας συνδέθηκε με αυτά τα θέματα καθ’ όλη την περίοδο πριν από τον Εμφύλιο πόλεμο.
»Όταν ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση, Αμερικανοί έμποροι, ιεραπόστολοι και μεταρρυθμιστές βρισκόταν ήδη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και επιδίωκαν να αυξήσουν την επιρροή τους στην περιοχή. Αυτοί οι Αμερικανοί, άτομα τα οποία ενεργούσαν ή εν μέρει ή πλήρως ανεξάρτητα από την αμερικανική κυβέρνηση, μετέφεραν ειδήσεις της Ελληνικής Επανάστασης στους Αμερικανούς. Αυτοί οι ανεπίσημοι διπλωμάτες κατηύθυναν, τόσο έμμεσα, όσο και άμεσα, την πρώιμη φάση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην ανατολική Μεσόγειο – στον Λεβάντε, όπως συχνά αποκαλούνταν. Εκείνη την εποχή, ενεργούσαν έχοντας αντικρουόμενα συμφέροντα και υπονόμευαν ο ένας τους στόχους του άλλου στην περιοχή».
Να, λοιπόν, και ένα μελέτημα που δεν ασχολείται μόνο με το τι πρόσφεραν οι Φιλέλληνες στον Αγώνα για την Ανεξαρτησία μας, αλλά και με τα όσα πρόσφερε αυτός ο αγώνας μας στις δικές τους πατρίδες και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό ως διαπίστωση.
Βεβαίως, όλα αυτά τα κινήματα δεν ξεκίνησαν τυχαία. Όπως και στην Ευρώπη, «…το φιλελληνικό κίνημα ξεκίνησε ως υπερατλαντικό φαινόμενο το οποίο έλαβε ώθηση από την ποίηση και τον ακτιβισμό του λόρδου Βύρωνα. Πριν από την Ελληνική Επανάσταση πολλοί άνθρωποι στην Ευρώπη, όπως και στις ΗΠΑ υποστήριζαν την προοπτική όχι μόνο ενός ελληνικού έθνους αλλά οτιδήποτε ελληνικού, συμπεριλαμβανομένων της ελληνικής αρχιτεκτονικής, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και της μόδας. Οι υποστηρικτές ενός ανεξάρτητου ελληνικού έθνους ενστερνίστηκαν τον αγώνα των Ελλήνων με τέτοιον ζήλο ώστε συχνά αποκαλούνταν ‘‘φιλέλληνες’’ ή εραστές της Ελλάδας και του ελληνικού πολιτισμού. Εκτός από την στήριξη ενός ελληνικού έθνους σε θεωρητικό επίπεδο, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί έφτασαν μέχρι το σημείο να ταξιδέψουν στην Ελλάδα και να πάρουν τα όπλα κατά των Τούρκων. Ο Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου ήταν ένας από τους Αμερικανούς που εντάχθηκαν στον ελληνικό στρατό, συνδέοντας για πάντα το μετέπειτα μεταρρυθμιστικό και φιλανθρωπικό του έργο με τις προηγούμενες προσπάθειές του στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1820, φιλανθρωπικές λέσχες άρχισαν να μετατοπίζουν το ενδιαφέρον τους από τη στρατιωτική συνδρομή στη βοήθεια προς τους Έλληνες αμάχους – άντρες, γυναίκες και παιδιά – που ήταν θύματα πολέμου. Η Ελληνική Επανάσταση αποδείχθηκε μια υπόθεση που άσκησε μαζική επίδραση τόσο στους πολιτικούς όσο και στους μεταρρυθμιστικούς κύκλους.
[…]
»Ο αμερικανικός φιλελληνισμός έγινε μια πνευματική και πολιτική λεωφόρος μέσω της οποίας οι Αμερικανοί της εποχής κατάφεραν να επεκτείνουν την επιρροή τους στην ανατολική Μεσόγειο».
Κατά την Μορίν Κόνορς Σαντέλι, σ’ αυτό συνέτειναν κάποιοι μύθοι (και προκαταλήψεις με έντονα ρατσιστικά στοιχεία), που εν τέλει φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμοι στην ελληνική υπόθεση:
«Οι Αμερικανοί διατύπωναν τον φιλελληνισμό τους με όρους μιας εκλαμβανόμενης πολιτισμικής, πνευματικής, θρησκευτικής ή ακόμα και φυλετικής σύνδεσης με την Ελλάδα. Επειδή φαντάζονταν τους Έλληνες λευκούς ή τουλάχιστον τους Οθωμανούς οτιδήποτε άλλο εκτός από λευκούς, οι φιλέλληνες κατάφεραν να κινητοποιήσουν τους υποστηρικτές τους βασιζόμενοι στο ότι οι Τούρκοι είχαν ιστορικά καταπιέσει και υποδουλώσει λευκούς χριστιανούς Έλληνες. Για τους Αμερικανούς αυτό ήταν ιδιαίτερα οδυνηρό δεδομένου ότι συμπατριώτες τους ναύτες είχαν αιχμαλωτιστεί και φυλακιστεί κατά τη διάρκεια των Βερβερικών πολέμων. Ο ελληνικός αγώνας προσέλκυσε το ενδιαφέρον εν μέρει επειδή συμμετέχοντας στο κίνημα οι Αμερικανοί φιλέλληνες μπορούσαν να βοηθήσουν ώστε να ελευθερωθούν από τους μουσουλμάνους Τούρκους όχι μόνο οι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και οι σύγχρονοι χριστιανοί Έλληνες…»
Τα διακόσια και περισσότερα χρόνια από τα κινήματα και τις διεργασίες που συντέλεσαν ώστε η υπόδουλη χώρα να καταστεί κέντρο τού διεθνούς ενδιαφέροντος είναι μια απόσταση που εμποδίζει την μεταφορά τού μελετητή στις αντιξοότητες της εποχής, η οποία ήθελε να διαφυλάξει με κάθε θυσία το απαρασάλευτο της κρατούσας κατάστασης. Αλλά η αίγλη που διατηρούσαν τα αρχαία κείμενα και τα ερείπια επί δυο χιλιάδες και περισσότερα χρόνια, αποδείχθηκε ισχυρότερη, όπως υποστηρίζει η συγγραφέας:
«Η Ελλάδα έγινε το επίκεντρο τόσο του ευρωπαϊκού όσο και του αμερικανικού ενδιαφέροντος όχι μόνο λόγω της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και λόγω των αισθημάτων του Διαφωτισμού που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση. Η οργάνωση της Φιλομούσου Εταιρείας των Αθηνών το 1813 εδραίωσε τη βρετανική φιλελληνική παρουσία στην Ελλάδα. Οι σκοποί της Εταιρείας ήταν να συντηρήσει αρχαιότητες, να στηρίξει σχολεία για τους Έλληνες στην Αθήνα και να χορηγήσει υποτροφίες σε Έλληνες προκειμένου να σπουδάσουν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Παρείχε επίσης ένα μέσο διείσδυσης της αγγλικής πολιτικής εντός της Ελλάδας ως αντιστάθμισμα στη γαλλική πολιτιστική παρουσία.
»Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των Βρετανών, των Γάλλων, των Αυστριακών και των Ρώσων, είχαν όλες εμπορικά και πολιτικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, γεγονός που επηρέασε τις ευρωπαϊκές σχέσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
»Η Ελλάδα εν μέρει επειδή ήταν υποτελής περιοχή εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και επειδή αντιμετωπιζόταν ως η αρχαία κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού, προσέλκυσε το πολιτιστικό όσο και το οικονομικό ενδιαφέρον των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Οι ΗΠΑ, επιθυμώντας να αποκτήσουν μια θέση στη διεθνή πολιτική και εμπορική σκηνή, είχαν κι αυτές παρόμοια συμφέροντα στην Ελλάδα και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα οποία μεταφράζονταν όχι μόνο σε έντονο διεθνή ανταγωνισμό, αλλά και σε εσωτερικό διάλογο».
Όλα αυτά δεν έγιναν τυχαία. Διανοούμενοι Αμερικανοί αναζήτησαν την αλήθεια της συνέχειας του Γένους μέσα από μια ροή είκοσι περίπου αιώνων και στάθηκαν με σεβασμό απέναντι στην ίδια την ιστορία τής Διαλεκτικής, αλλά και της Τέχνης. Είναι χαρακτηριστική μια επιστολή τού νεαρού Αμερικανού φιλέλληνα Νίκολας Μπιντλ, ο οποίος μεταξύ τών άλλων γράφει:
«Οι άνθρωποι της Ελλάδας είναι απόγονοι του λαού που διαφώτισε τη χώρα μας με τις αρετές του, και που πρόσφερε την παγκόσμια αυτοκρατορία στη Ρώμη, μεταλαμπαδεύοντας την επιστήμη και την τέχνη του. Πρέπει άραγε να αδιαφορώ για την ευχαρίστηση να πατώ στο έδαφος που ένιωσε τα βήματα του Επαμεινώνδα, του Πλάτωνα και του Δημοσθένη;»
Παρακινημένος από την Ελληνική Επανάσταση, ο υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας στις ΗΠΑ, Φρανκ Μπέντζαμιν Σάνμπορν και επηρεασμένος από τον μέγα φιλέλληνα Χάου, δήλωσε πως η κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ δεν θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί δίχως την επιρροή τού Πολέμου τής Ελληνικής Ανεξαρτησίας.
Το 1853 γίνονται τα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος του Χάιραμ Πάουερς, «Ελληνίδα Σκλάβα». Κατά τις μαρτυρίες τής εποχής το άγαλμα γίνεται το βασικό σύμβολο για τα κινήματα κατάργησης της δουλείας στις ΗΠΑ και την διεκδίκηση των δικαιωμάτων των Αμερικανίδων στην εκπαίδευση και σε άλλους τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης.
Γράφει η Σαντέλλι:
«Αντλώντας από την φιλελληνική ρητορική, που τις καλούσε ‘‘να βγουν από αυτόν τον κύκλο της απόσυρσης’’ εντός του οποίου ήταν δεμένες οι Αμερικανίδες, οι γυναίκες κινητοποιήθηκαν για την διάσωση των ανυπεράσπιστων Ελληνίδων κάθε ηλικίας από τα χέρια του κτηνώδους Τούρκου…
»Η κληρονομιά του φιλελληνικού κινήματος πέρασε και στο κίνημα της σουφραζέτας, που τάσσονταν υπέρ του δικαιώματος ψήφου των γυναικών…
»Η σημασία που είχαν τα παγκόσμια γεγονότα για την αμερικανική κοινωνία της εποχής και την πολιτική γίνεται φανερή εφόσον αξιολογηθούν οι απαρχές των αγώνων κατάργησης της δουλείας και διεκδίκησης των δικαιωμάτων των γυναικών με ορολογία που προέρχεται από την Ελληνική Επανάσταση.
»Η γνώση ενός ευρύτερου κόσμου και ο ακτιβισμός στον Πόλεμο της Ελληνικής Ανεξαρτησίας διαμόρφωσαν τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα.
»Αν και η Ελληνική Φωτιά επιδίωκε αρχικά να βοηθήσει τους Έλληνες ως προέκταση της φιλανθρωπικής δράσης των Αμερικανών στο εξωτερικό, στο τέλος μεταμόρφωσε την αμερικανική κοινωνία. Τόσο η ρητορική της ελληνικής υπόθεσης, όσο και η ένταξη στο φιλελληνικό κίνημα επηρέασαν τους συμμετέχοντες, δίνοντάς τους την ώθηση να επικεντρώσουν την προσοχή της κοινής γνώμης στην κατάργηση της δουλείας και στα δικαιώματα των γυναικών σε παγκόσμια προοπτική. Αν και η σύμπνοια των φιλελληνικών οργανώσεων των αρχών της δεκαετίας του 1820 υπήρξε βραχύβια και δεν εξελίχθηκαν όλοι οι υποστηρικτές τους σε ριζοσπάστες υπέρμαχους της κατάργησης της δουλείας και της διεκδίκησης, των δικαιωμάτων των γυναικών, η ανάμνηση της ελληνικής υπόθεσης συνέχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στην αμερικανική μεταρρύθμιση κατά τον 19ο αιώνα, αλλά και στις αρχές του 20ου αιώνα…».
Το «Ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός» είναι ένα ιδιαίτερο μελέτημα, που μας γνωρίζει άγνωστες πτυχές τού Αγώνα και τον αντίκτυπο που είχαν αυτές στην διεθνή πολιτική σκηνή και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Έρχεται να συμπληρώσει την σχετική βιβλιογραφία και να φωτίσει πολλές άγνωστες σελίδες τού αντίκτυπου που είχε η Επανάσταση στην μεγάλη αυτή ήπειρο, καθώς και εκείνη επιχειρούσε τα πρώτα βήματα στον χώρο τής δημοκρατίας και πιο συγκεκριμένα στο μέγα κεφάλαιο των δικαιωμάτων τού ανθρώπου.
Λάρισα, 5/4/2021