Περιβάλλον, κλιματική αλλαγή και τεχνολογία…
Γιώργος Χατζηβασιλείου
Μόνο μια πλατιά αλλαγή στον τρόπο ζωής μας μπορεί να περιορίσει την κλιματική αλλαγή – μια αλλαγή που ξεκινά από την πολιτική και νομοθετική της θεμελίωση.
Ηκλιματική αλλαγή είναι φανερή γύρω μας παντού˙ oι πάγοι στους πόλους λιώνουν, ο Αμαζόνιος συρρικνώνεται, το πόσιμο νερό μειώνεται, οι δασικές εκτάσεις λιγοστεύουν, οι πλημμύρες σαρώνουν χώρες ισχυρές όπως η Γερμανία, οι θάλασσες κατακλύζονται από τόνους πλαστικών κι έως το 2050 θα έχουν στον βυθό τους πιο πολλά πλαστικά παρά ψάρια, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ.
Σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης καταγράφονται ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι δορυφορικές φωτογραφίες της NASA φέτος το καλοκαίρι αποτύπωσαν μια εικόνα πρωτοφανή: ανεξέλεγκτες πυρκαγιές παντού. Στη νότια Αφρική, στη λεκάνη της Μεσογείου, στην Αμερική, στη Ρωσία, στην Αυστραλία. Καμία ήπειρος δεν έμεινε ανεπηρέαστη απ’ τη διεθνή άνοδο της θερμοκρασίας, που «αναμφίβολα προκαλεί η ανθρώπινη επιρροή», όπως επισήμανε ο ΟΗΕ στη μεγαλύτερη αξιολόγηση της κλιματικής αλλαγής που έχει γίνει και δημοσιεύτηκε πριν λίγες μέρες (IPCC). «Τα χειρότερα έρχονται» σημειώνεται εκεί προοιωνίζοντας ζοφερές εξελίξεις.
Ακόμη κι αν μια οικολογική καθίζηση έλθει πάντως κάποια στιγμή, δε θα είναι η πρώτη που ο πλανήτης μας γνωρίζει: η ζωή έχει αφανιστεί κι έχει επανεμφανιστεί στη Γη πέντε φορές ως τώρα στα 4,5 δισ. χρόνια της ύπαρξής της. Αυτό που απειλείται δηλαδή σήμερα δεν είναι η Γη. Αυτό που απειλείται είμαστε εμείς και πάμπολλα άλλα είδη από μια περιβαλλοντική αποσάθρωση που θα έχει προκαλέσει για πρώτη φορά ένα μόνο πλάσμα: ο homo sapiens.
Ο σύγχρονος άνθρωπος έτσι μοιάζει σαν το λάθος ψάρι στη λάθος λίμνη. Σαν τα ψάρια που βλέπουμε στα ντοκιμαντέρ να πηγαίνουν σε λίμνες όπου δεν ανήκουν, να τρώνε όλα τα άλλα ψάρια, να ανατρέπουν ισορροπία της λίμνης και στο τέλος να πεθαίνουν και τα ίδια, αφού δεν έχουν τι άλλο να φάνε.
Σε αυτό το τοπίο είναι κρίσιμο να σκεφτούμε: Τι είναι εκείνο που επιτρέπει στον άνθρωπο τώρα, μετά από χιλιάδες χρόνια οικολογικά φιλήσυχης παρουσίας του, να φέρει μια τέτοια βιβλική καταστροφή; Τι του παρέχει τόσο υπεράνθρωπες δυνάμεις; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι άλλη από την «τεχνολογία». Για την ακρίβεια είναι η κατάχρηση της προηγμένης τεχνολογίας που αναπτύσσουμε απ’ τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, που επιβαρύνει κάθε δεκαετία όλο και περισσότερο το περιβάλλον: δίχως τους ρύπους που παράγουν τα βιομηχανικά εργοστάσια, τα μέσα μεταφοράς, η αχανής ενέργεια άνθρακα που όλοι καταναλώνουμε, ο λιγνίτης ή η μαζική κτηνοτροφία που διογκώνουμε (κύρια αιτία της σύγχρονης οικολογικής επιβάρυνσης), ο πλανήτης τώρα δε θα σκιαζόταν απ’ το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Είναι η κατάχρηση της τεχνολογίας που παράγει 51 δισεκατομμύρια τόνους αερίων θερμοκηπίου κάθε χρόνο, που κυκλώνουν ασφυκτικά τον πλανήτη.
Όταν σκεπτόμαστε την υψηλή τεχνολογία και τη διεθνή ζημιά που μπορεί να προκαλέσει, δεν τη σχετίζουμε συνήθως με την κλιματική αλλαγή. Συνήθως σκεπτόμαστε τα ρίσκα της ως ένα ζήτημα μελλοντικό˙ ως ένα μακρινό σενάριο επιστημονικής φαντασίας που αφορά π.χ. έναν πυρηνικό πόλεμο, μια ψηφιακή μας χειραγώγηση από το διαδίκτυο, μια σωματική μας μεταμόρφωση από τη βιοτεχνολογία ή μια ανεξέλεγκτη τεχνητή νοημοσύνη που ίσως κάποια στιγμή αναπτυχθεί. Ο πρώτος κίνδυνος της υψηλής τεχνολογίας ωστόσο δεν είναι ότι ίσως μας επιτεθούν κάποτε τα ρομπότ. Το νούμερο ένα πρόβλημα που ήδη υπάρχει στην παγκόσμια ατζέντα, η κλιματική αλλαγή, αποτελεί την πρώτη και κορυφαία εκδήλωση από τα τιτάνια ρίσκα που η κατάχρηση της τεχνολογίας περιέχει.
Υπόλογη όμως για αυτά δεν είναι η τεχνολογία˙ υπόλογος είναι ο άνθρωπος. Η τεχνολογία από μόνη της δεν είναι κάτι το «κακό» ή «καλό». Η τεχνολογία είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης κι έχει προσδώσει ως τώρα μονάκριβα δώρα στις αποσκευές μας: από τα ρούχα που φοράμε μέχρι τις κατοικίες που μένουμε, και από την τεχνολογία της γραφής μέχρι την τεχνολογία των εμβολίων, το ζύγι ως τώρα γέρνει αβίαστα προς τα οφέλη που προσφέρει. Γυμνός ο άνθρωπος απ’ την τεχνολογία του δεν είναι καν «άνθρωπος» – είναι ένας απλός πίθηκος.
Ακόμη και στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής είναι η τεχνολογία πάλι απ’ την οποία προσδοκούμε ότι θα μας δώσει μια κάποια «από μηχανής» λύση. Αλλά εκείνη δεν μπορεί να αποτρέψει καμία περιβαλλοντική καταστροφή αν δεν αλλάξουμε τις ιδέες, τους νόμους και τις συνήθειες που σχετίζονται μαζί της. Απ’ τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τα πλαστικά μέχρι την κατάργηση του λιγνίτη, του πετρελαίου, την ανακύκλωση και τον περιορισμό της μαζικής κτηνοτροφίας, όλα αυτά είναι χρήσεις τεχνολογίας. Στον 21ο αιώνα ο άνθρωπος οφείλει να αρχίσει να βλέπει τις καθημερινές τεχνολογικές πράξεις με τις οποίες επιβαρύνει το οικοσύστημά του ως τόσο παράλογες και απαρχαιωμένες όσο ήταν κάποτε ο θεσμός της σκλαβιάς ή της υποβάθμισης των γυναικών.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και την έναρξη της βιομηχανικής (δηλαδή της τεχνολογικής) μας επανάστασης, η παγκόσμια θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά 1,1 βαθμό Κελσίου. Αν ο 1,1 βαθμός σας φαίνεται λίγος, σκεφτείτε ότι αυτός είναι η αιτία που λιώνουν τώρα οι πάγοι, ξεσπούν οι φωτιές κι εξαϋλώνονται οι υδάτινοι πόροι σε όλο τον πλανήτη. Σκεφτείτε ότι στην εποχή των δεινοσαύρων η μέση θερμοκρασία στη Γη ήταν 4 βαθμούς Κελσίου υψηλότερη από τη σημερινή και πάνω από τον αρκτικό κύκλο ζούσανε κροκόδειλοι.
Στον 21ο αιώνα φλερτάρουμε με το ενδεχόμενο η Γη να επιστρέψει στις θερμοκρασίες των δεινοσαύρων. Αν συνεχίσουμε να παράγουμε την ίδια ποσότητα αέριων θερμοκηπίου με σήμερα, η παγκόσμια θερμοκρασία θα αυξηθεί μεταξύ 1,5 και 3 βαθμών ως το 2050, και μια αύξηση 4,4 βαθμών ως το 2100 πρέπει να θεωρείται τότε σχεδόν βέβαιη. Αυτό εκτιμά ο ΟΗΕ και μαζί του συμφωνούν οι περισσότερες κυβερνήσεις του κόσμου.
Γι’ αυτό το 2015 υπέγραψαν την περίφημη «Συμφωνία του Παρισίου». Μια συμφωνία που προβλέπει ότι πρέπει να μειώσουμε τους ρύπους μας 25% έως το 2030, και 55% έως το 2050 προκειμένου η αύξηση της θερμοκρασίας να περιοριστεί κάτω από 1,5οC. Ελάχιστες χώρες τηρούν όμως αυτή τη συμφωνία˙ πρόκειται άλλωστε για ένα εγχείρημα τιτάνιο. Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν έπρεπε συνειδητά να λειτουργήσει ως ένα ενιαίο και πελώριο σώμα, αφού ποτέ άλλοτε δεν διέθετε τις πελώριες δυνάμεις και τις πελώριες επιπτώσεις της νεότερης τεχνολογίας. Ποτέ άλλοτε δε χρειάστηκε να έχει μια «τεχνολογική συνείδηση».
Η μόνη πολιτεία που κινείται προς την εκπλήρωση της Συμφωνίας των Παρισίων είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Με την «Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία» και το πακέτο “Fit for 55” που ψήφισε φέτος το καλοκαίρι στοχεύει να μειώσει 55% τα αέρια θερμοκηπίου της μέχρι το 2030 και 100% μέχρι το 2050. Η ΕΕ βρίσκεται στην πρωτοπορία της μεγαλύτερης πρόκλησης που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Σκοπεύει να γίνει η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος και χρηματοδοτεί με €500 δισ. τον μεγαλόπνοο αυτό στόχο που φέρει δραστικές αλλαγές στην καθημερινότητά μας: από την κλιματική οχύρωση των σπιτιών και τον περιορισμό της χρήσης πλαστικού μέχρι τη σταδιακή κατάργηση της βενζίνης και την πλατιά αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
Ο χρόνος τώρα τελειώνει. Σε λίγες δεκαετίες θα ζήσουμε μια διάχυτη δυστοπία, αν δεν υπάρξουν δραστικές κινήσεις εδώ και τώρα. Δεν έχουμε χρόνο να αναλωνόμαστε σε διαμάχες διανθισμένες από fake news για το αν πρέπει ή δεν πρέπει να αξιοποιηθούν νέες πηγές ενέργειας, όπως η βιομάζα, η ηλιακή ενέργεια και οι ανεμογεννήτριες, που μπορεί να έχουν μια οικολογική επιβάρυνση, αλλά αυτή είναι απειροελάχιστη μπροστά σε εκείνη που έχει το πετρέλαιο και ο λιγνίτης. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να περιμένουμε άλλα 10 ή 20 χρόνια για να εφευρεθεί μια άλλη τεχνολογία. Ο πλανήτης φλέγεται. Τώρα. Τα οικονομικά συμφέροντα γύρω από την πετρελαϊκή βιομηχανία φέρνουν ήδη πελώρια εμπόδια και το περιθώριο να προσθέτουμε και άλλα δεν υπάρχει. Αν δεν κάνουμε όσα χρειάζεται σήμερα, η ζημιά που θα προκληθεί αύριο δείχνει ανεπούλωτη.
Μόνο μια πλατιά αλλαγή στον τρόπο ζωής μας μπορεί να περιορίσει την κλιματική αλλαγή – μια αλλαγή που ξεκινά από την πολιτική και νομοθετική της θεμελίωση. Μια αλλαγή που είναι αναγκαίο να συνοδευτεί όμως και από μια αλλαγή στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη ρίζα της κλιματικής αλλαγής: την τεχνολογία.
Στον καιρό της κλιματικής αλλαγής, της τεχνητής νοημοσύνης, της βιοτεχνολογίας και της κοσμογονίας που αυτές φέρουν ο ηθικός προβληματισμός γύρω απ’ την τεχνολογία δεν ήταν ποτέ πιο σημαντικός να καλλιεργηθεί απ’ ό,τι σήμερα. Η Παιδεία του 21ου αιώνα καλείται να αναπτύξει συστηματικά μια ηθική και κριτική σκέψη γύρω απ’ τον πρωταγωνιστή της εποχής: την τεχνολογία. Οι έφηβοι ιδίως χρειάζεται να εκπαιδευθούν στο πεδίο αυτό που αφορά απ’ τα fake news στο διαδίκτυο και τα ρίσκα ή τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης και της γενετικής μας αναβάθμισης, μέχρι τις επιβουλές της κλιματικής αλλαγής. Οι νεανικές τους προσλαμβάνουσες είναι που θα ορίσουν και τις μελλοντικές τους απαιτήσεις απ’ το πρωτόγνωρο σύμπαν τεχνολογίας που εκκολάπτεται.
Στην αυγή της 3ης μ.Χ. χιλιετίας καθώς ακονίζουμε τη λεπίδα της τεχνολογίας μας οφείλουμε να ακονίζουμε μαζί και τη λεπίδα της αυτογνωσίας μας. Να καλλιεργήσουμε μια επίγνωση των τιτάνιων τεχνολογικά δυνατοτήτων που αναπτύσσουμε και των συνεπειών που εκείνες μπορούν να έχουν. Αυτό δεν είναι ασφαλώς μια καινούργια συμβουλή˙ το γνώθι σεαυτόν είναι ο πυρήνας κάθε σχεδόν φιλοσοφικής παράδοσης από τον Σωκράτη και τον Βούδα μέχρι τον Καντ και τον Νίτσε˙ είναι η πρώτη φορά ωστόσο που γίνεται ζήτημα επιβίωσης για το ανθρώπινο είδος.
athensvoice.gr
https://www.weforum.org/press/2016/01/more-plastic-than-fish-in-the-ocea…
https://www.reuters.com/business/environment/key-takeaways-un-climate-pa…
https://cosmosmagazine.com/palaeontology/big-five-extinctions
https://www.britannica.com/explore/savingearth/livestock-emissions-accou…
B. Gates, Πώς να αποφύγουμε μια κλιματική καταστροφή (εκδόσεις Πατάκη)
https://www.tovima.gr/2021/08/01/politics/oursoula-fon-nter-laien-sto-vi…