Ένα μοιρολόι και μια ρομαντική μπαλάντα: «Γιατί είναι μαύρα τα βουνά» και «Το Εξωτικό» του Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε

ΓIOXAN BOΛΦ­ΓKANΓK ΦON ΓKAITE

αλ­λά και τη με­λο­ποί­η­ση του Carl Loewe, με τον ίδιο βα­ρύ­το­νο:

Το δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι, οι πα­ρα­δό­σεις και οι μύ­θοι εμπνέ­ουν τον Γκαί­τε και μά­λι­στα το θέ­μα του ποι­ή­μα­τος Το εξω­τι­κό, που γρά­φτη­κε το 1782, στη­ρί­ζε­ται στον γερ­μα­νι­κό μύ­θο για το κα­κό ξω­τι­κό που ζει στον Μέ­λα­να Δρυ­μό και πα­ρα­σύ­ρει παι­διά στον θά­να­το. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κός εί­ναι ο ρυθ­μός των στί­χων που «απει­κο­νί­ζει» την αγω­νία, δη­μιουρ­γεί τον ήχο των οπλών του αλό­γου που τρέ­χει, ρυθ­μός ο οποί­ος απο­δί­δε­ται μο­να­δι­κά στο έρ­γο του Φραντς Σού­μπερτ.
Εί­ναι γνω­στό ότι ο Γκαί­τε^[1] ήρ­θε σε επα­φή με ορι­σμέ­να δη­μο­τι­κά τρα­γού­δια λό­γω της γνω­ρι­μί­ας του, στη λου­τρό­πο­λη Βι­σμπά­ντεν, με τον συλ­λέ­κτη δη­μο­τι­κών τρα­γου­διών βα­ρό­νο Βέρ­νερ φον Χαξτ­χά­ου­ζεν, και μά­λι­στα ότι από αυ­τά ξε­χώ­ρι­σε το μοι­ρο­λόι Για­τί εί­ναι μαύ­ρα τα βου­νά. Λί­γο με­τά το 1815, στη Φραν­κφούρ­τη, ο Γκαί­τε, σε ένα από τα γνω­στά φι­λο­λο­γι­κά σα­λό­νια που διορ­γά­νω­νε, ενώ­πιον λο­γί­ων και ζω­γρά­φων, μί­λη­σε για το ελ­λη­νι­κό δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι και το χα­ρα­κτή­ρι­σε λαϊ­κό, δρα­μα­τι­κό, επι­κό αλ­λά και λυ­ρι­κό, όπως άλ­λω­στε εί­χε το­νί­σει προη­γου­μέ­νως και σε επι­στο­λή του προς τον γιο του Αύ­γου­στο. Νω­ρί­τε­ρα, σε ομι­λία του στο πα­νε­πι­στή­μιο της Χαϊ­δελ­βέρ­γης, εξέ­φρα­σε την άπο­ψη ότι οι πα­ρα­στά­σεις του ελ­λη­νι­κού δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού εί­ναι πρω­τό­τυ­πες και για να υπο­στη­ρί­ξει την άπο­ψή του, χρη­σι­μο­ποί­η­σε ως πα­ρά­δειγ­μα την ει­κό­να των «δύο βου­νών που μα­λώ­νουν», κυ­ρί­ως όμως επέ­μει­νε στην πα­ρου­σί­α­ση των σκη­νών του τρα­γου­διού Για­τί εί­ναι μαύ­ρα τα βου­νά και στέ­κουν βουρ­κω­μέ­να.
Ο συλ­λέ­κτης Βέρ­νερ φον Χαξτ­χά­ου­ζεν, ο οποί­ος διέ­θε­τε μια πλού­σια συλ­λο­γή δη­μο­τι­κών τρα­γου­διών, όσο ζού­σε αυ­το­ε­ξό­ρι­στος λό­γω των Να­πο­λε­ό­ντειων πο­λέ­μων, στο Λον­δί­νο, και ασκού­σε το ια­τρι­κό επάγ­γελ­μα, συ­νά­ντη­σε ασθε­νείς Έλ­λη­νες ναυ­τι­κούς που τρα­γου­δού­σαν δη­μο­τι­κά τρα­γού­δια, τα οποία τον εντυ­πω­σί­α­σαν και γι’ αυ­τό τα κα­τέ­γρα­ψε. Συ­νέ­χι­σε να τα κα­τα­γρά­φει και αρ­γό­τε­ρα, όταν βρέ­θη­κε το 1814 στη Βιέν­νη, όπου γνώ­ρι­σε τον Θε­ό­δω­ρο Μα­νού­σο, που τον βο­ή­θη­σε να συ­γκε­ντρώ­σει πολ­λά δη­μο­τι­κά τρα­γού­δια, τα οποία εί­χε ακού­σει από τη για­γιά του.
Η συλ­λο­γή με τα ελ­λη­νι­κά δη­μο­τι­κά τρα­γού­δια του Χαξτ­χά­ου­ζεν εκ­δό­θη­κε το 1935, ενώ, πο­λύ νω­ρί­τε­ρα, εί­χε προη­γη­θεί η έκ­δο­ση του πρώ­του τό­μου της δί­το­μης συλ­λο­γής του Κλωντ Φω­ριέλ Ελ­λη­νι­κά δη­μο­τι­κά τρα­γού­δια, το 1824-1825. Με πη­γή το έρ­γο του Φω­ριέλ, ο Γερ­μα­νός ρο­μα­ντι­κός ποι­η­τής Wilhelm Müller (1794-1824), γνω­στός για τις ποι­η­τι­κές συλ­λο­γές του Die schöne Müllerin και Die Winterreise, οι οποί­ες με­λο­ποι­ή­θη­καν από τον Φραντς Σού­μπερτ, με­τέ­φρα­σε ελ­λη­νι­κά δη­μο­τι­κά τρα­γού­δα και τα εξέ­δω­σε το 1825, στη Λει­ψία, σε δύο τό­μους, με τον τί­τλο Τρα­γού­δια ρω­μαϊ­κά.
Το θέ­μα και των δύο έρ­γων, του δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού και του ποι­ή­μα­τος Το εξω­τι­κό, εί­ναι ο θά­να­τος. Η ρο­μα­ντι­κή μπα­λά­ντα, το εί­δος στο οποίο ανή­κει το ποί­η­μα του Γκαί­τε, έλα­βε τη μορ­φή της από τη λαϊ­κή μπα­λά­ντα, η οποία σ’ εμάς εί­ναι γνω­στή ως πα­ρα­λο­γή. Πρό­κει­ται για τρα­γού­δι που αφη­γεί­ται με δρα­μα­τι­κό τρό­πο ένα και μό­νο επει­σό­διο.
Ο ανα­γνώ­στης πα­ρα­τη­ρεί σε αυ­τά ση­μα­ντι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της δη­μο­τι­κής ποί­η­σης, όπως εί­ναι η χρή­ση άσκο­πων ερω­τη­μά­των, κα­θώς πε­ριέ­χουν και την απά­ντη­ση ή τη βε­βαιό­τη­τα της κα­τά­στα­σης, ακό­μα και με τη χρή­ση της επα­νά­λη­ψης του αρ­νη­τι­κού «ου­δέ», των κομ­βι­κών επα­να­λή­ψε­ων (άνε­μος, βρο­χή, πο­λε­μά, δέρ­νει, γνω­ρί­ζουν/γνω­ρί­ζο­νται, πα­τέ­ρα, παι­δί μου, ακούς) που ση­μα­το­δο­τούν τη συ­ναι­σθη­μα­τι­κή φόρ­τι­ση, των υπερ­βο­λών και των υπερ­φυ­σι­κών δυ­να­το­τή­των με την υιο­θέ­τη­ση πα­ρά­λο­γων και εξω­λο­γι­κών στοι­χεί­ων, των τολ­μη­ρών προ­σω­πο­ποι­ή­σε­ων, κα­θώς τα έμ­ψυ­χα και τα άψυ­χα έχουν φω­νή και λό­γο, πα­θαί­νουν και συμ­με­ρί­ζο­νται, συ­μπά­σχουν και δρουν. Η φύ­ση συμ­με­τέ­χει ενερ­γά στη δρά­ση του ολο­κλη­ρω­μέ­νου επει­σο­δί­ου, αντα­να­κλώ­ντας τις συν­θή­κες μέ­σα στις οποί­ες κι­νού­νται και αι­σθά­νο­νται τα πρό­σω­πα: χα­ρά, φό­βο, αγω­νία, λύ­πη. Ο διά­λο­γος και στις δύο πε­ρι­πτώ­σεις, στο δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι και στο ποί­η­μα του Γκαί­τε, αλ­λά και οι προ­σω­πο­ποι­ή­σεις, όπως «τα βου­νά που στέ­κουν βουρ­κω­μέ­να» και «τ’ αέ­ρι κλαί­ει», δη­λώ­νουν τη συ­ναι­σθη­μα­τι­κή έντα­ση και τη συ­νει­δη­το­ποί­η­ση μιας ακραί­ας στιγ­μής, του επερ­χό­με­νου και ανα­πό­φευ­κτου θα­νά­του, του «θριάμ­βου της φθο­ράς», από τον οποίο δεν εξαι­ρού­νται ού­τε οι νέ­οι ού­τε τα παι­διά, κα­θώς όλοι και όλα υπό­κει­νται στον νό­μο της απο­σύν­θε­σης και του ορι­στι­κού τέ­λους.
Στο δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι η απά­ντη­ση στα ερω­τή­μα­τα δί­νε­ται μέ­σω των ει­κό­νων στις οποί­ες απο­τυ­πώ­νε­ται η ανα­πό­φευ­κτη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Κι εδώ με τον στί­χο «τα τρυ­φε­ρά παι­δό­που­λα στη σέ­λα αρα­δια­σμέ­να» υπο­νο­εί­ται ότι τα παι­διά εί­ναι πά­νω σε άλο­γο -αυ­τό που τρέ­χει σαν τον χρό­νο-, όπως και στο ποί­η­μα του Γκαί­τε, στο οποίο, μά­λι­στα, ο Χά­ρο­ντας απο­κα­λεί «παι­δί μου» το αγό­ρι. Η προ­σφώ­νη­ση αυ­τή προ­κα­λεί σύγ­χυ­ση, αφού μπο­ρεί να ταυ­τι­στεί ο ίδιος ο πα­τέ­ρας με τον Χά­ρο­ντα, εκεί­νος που δί­νει ζωή με αυ­τόν που την αφαι­ρεί, με την αντί­φα­ση που ενυ­πάρ­χει στη φύ­ση: δη­μιουρ­γία και φθο­ρά. Το νε­ρό, η κρύα βρύ­ση στη μία πε­ρί­πτω­ση, η οποία ταυ­τί­ζε­ται με τη ζωή, η λί­μνη στην άλ­λη, που όμως βρί­σκε­ται στον άχρο­νο τό­πο, υπο­δη­λώ­νουν τις δύο όμοιες αλ­λά και δια­φο­ρε­τι­κές ταυ­το­χρό­νως πλευ­ρές της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, η οποία πα­ρα­πέ­μπει στην ανα­γνώ­ρι­ση πως ό,τι γεν­νιέ­ται πε­θαί­νει.
Που­θε­νά, στα δύο ποι­ή­μα­τα, δεν συ­να­ντώ­νται δη­λώ­σεις, μό­νο με­τα­φο­ρές προ­σω­πο­ποι­ή­σεις και συν­δη­λώ­σεις, με την ει­κο­νο­ποι­ία να δη­μιουρ­γεί αρ­μο­νι­κή σχέ­ση, σχέ­ση απο­δο­χής του ανα­πό­φευ­κτου, με­τα­ξύ του ει­κο­νι­ζό­με­νου και του ανα­γνώ­στη, μο­λο­νό­τι και στις δύο πε­ρι­πτώ­σεις η πα­ρά­κλη­ση να απο­φευ­χθεί το μοι­ραίο γί­νε­ται με τον πιο κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κό τρό­πο. Στο δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι ζη­τεί­ται να πε­ρά­σει ο Χά­ρος από την κρύα βρύ­ση για να πιουν οι γέ­ρο­ντες νε­ρό και οι νέ­οι να λι­θα­ρί­σουν, να παί­ξουν δη­λα­δή με τις πέ­τρες, και τα παι­διά να μα­ζέ­ψουν λου­λού­δια. Στο ποί­η­μα του Γκαί­τε, το παι­δί, που εί­ναι άρ­ρω­στο και φο­βά­ται, απευ­θύ­νε­ται με αγω­νία στον πα­τέ­ρα και ζη­τεί τη βο­ή­θειά του για να σω­θεί από το βέ­βαιο τέ­λος που αι­σθά­νε­ται ότι πλη­σιά­ζει. Τα ση­μά­δια, ωστό­σο, κρα­τούν τον γο­νιό μα­κριά από την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, εφό­σον δεν μπο­ρεί να απο­δε­χτεί τη δυ­σά­ρε­στη αλή­θεια, με απο­τέ­λε­σμα να κα­θη­συ­χά­ζει το παι­δί του με λό­για τρυ­φε­ρά. Πα­ράλ­λη­λα, η απόρ­ρι­ψη του μοι­ραί­ου υπο­δη­λώ­νε­ται με τους τε­λευ­ταί­ους στί­χους, στο τρα­γού­δι Για­τί εί­ναι μαύ­ρα τα βου­νά, και ιδιαι­τέ­ρως με τον ακρο­τε­λεύ­τιο, στον οποίο φαί­νε­ται ότι οι ζω­ντα­νοί δεν συμ­βι­βά­ζο­νται με την απώ­λεια των αγα­πη­μέ­νων τους, με αυ­τήν την πα­ρά­λο­γη αλ­λά αδή­ρι­τη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα.
Οι τολ­μη­ρές ει­κό­νες και το εξω­πραγ­μα­τι­κό ή πα­ρά­λο­γο στοι­χείο απο­τυ­πώ­νουν μο­να­δι­κά και στο δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι αλ­λά και στο ποί­η­μα του Γκαί­τε την αντί­φα­ση της ζω­ής, την αγω­νία της ύπαρ­ξης αλ­λά και το εφή­με­ρο της ομορ­φιάς, τη μα­ταιό­τη­τα εντέ­λει των πραγ­μά­των.