Ηώ Αγγελή: “Εξερευνώντας τα Περιθώρια των Ορίων”
Συνέντευξη στην Ελένη Γουρνέλου *
Η Ηώ Αγγελή είναι ζωγράφος. Σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και στο Royal College of Art, στο Λονδίνο. Το έργο της ερευνά τις πολλαπλές εκδοχές της ρευστότητας του χώρου. Επανατοποθετεί τα όρια ανάμεσα στο εσωτερικό και το δημόσιο, δημιουργώντας έναν εικαστικό μη-τόπο. Ζωγραφίζει ανορθολογικά και, ταυτόχρονα οικεία περιβάλλοντα. Επεξεργάζεται μια ιδιότυπη αρχιτεκτονική τάξη με τη συμμετοχή του βιώματος, της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας. Τα έργα της ιχνηλατούν απρόβλεπτους, ευάλωτους τόπους, με αλληγορίες και σύμβολα.
Η Ηώ Αγγελή ήταν προσκεκλημένη στην εκπομπή «Συναντήσεις» με την Ελένη Γουρνέλου στον σταθμό του empneusi.gr, 107FM. H εκπομπή μεταδόθηκε στη Σύρο και τις Κυ6κλάδες στις 14 Φεβρουαρίου 2021.
Μπορείτε ν’ ακούσετε ολόκληρη την εκπομπή στον παρακάτω σύνδεσμο.
https://www.empneusi.gr/podcast/eleni-gournelou-io-aggeli/
Ευχαριστώ τη ζωγράφο Ηώ Αγγελή, με δέχθηκε στο Ατελιέ της στο Θησείο.
Ε.Γ Ηώ, κατά την άποψή σου, ο καλλιτέχνης είναι ‘τυφλός’ όταν καταπιάνεται με τη δημιουργία ή γνωρίζει από πριν με τι έχει να κάνει;
Η.Α Θα υπερασπιστώ την τυφλότητα. Δουλεύοντας, η εσωτερική ανάγκη είναι τέτοια που καλεί τον καλλιτέχνη να στρέψει το βλέμμα προς τα μέσα. Μέσα από την εξοικείωση αποκτάται η ευκολία στον χειρισμό της ύλης, αλλά υπάρχει πάντα μια τυφλή επιθυμία που οδηγεί προς την ερμηνεία του αθέατου. Δουλεύω χωρίς ακριβή προγραμματισμό, με κάποια προσχέδια και πολλή περιέργεια. Με την ίδια ευκολία που φτιάχνω κάτι, με την ίδια ευκολία το χαλάω, προσθέτοντας και αφαιρώντας στο σώμα του έργου, μέχρις ότου αποκτήσει το νόημα που με ενδιαφέρει. Κι αυτή είναι μεγάλη ευχαρίστηση, το δικαίωμα της καταστροφής του έργου και η προσπάθεια εκ νέου. Κάθε έργο βάζει τα δικά του όρια πάνω στις δικές μου αντοχές.
Ε.Γ Θα έλεγες ότι η τέχνη είναι μια μορφή αφήγησης για τον ίδιο τον δημιουργό; Μια αφήγηση που είναι δυνατόν, μάλιστα, να επαναλαμβάνεται με διαφορετικές εκδοχές;
Η.Α Μπορεί να είναι αφαιρετική αφήγηση, όπου ο καλλιτέχνης τοποθετείται με απόλυτο έλεγχο στο περιεχόμενο, ακόμα και με δυο τρείς γραμμές ή σχήματα, αλλά και μία εκτενής αφήγηση με ένα πολύ περιεκτικό νόημα. Όπως στα έργα του Ιερώνυμου Μπος για παράδειγμα, που είναι πληθωρικά σε πληροφορία και μετά βλέπουμε έναν Μάλεβιτς με ένα μονόχρωμο μαύρο ή λευκό τετράγωνο στο τελάρο. Και τα δυο είναι αφήγηση.
Ε.Γ Βλέπω αυτή τη στιγμή κάποια έργα σου, όπως αυτό εδώ με τις σκηνές που έγιναν πριν το προσφυγικό αλλά και έργα σου από την έκθεση με τίτλο: ‘Όρια’ πριν από την επιτήρηση του COVID. Τα έργα έγιναν πριν συμβούν τα γεγονότα. Επομένως, να υποθέσουμε ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να προβλέπει;
Η.Α Εγώ δουλεύω βιωματικά. Για παράδειγμα τα όρια με απασχόλησαν όταν ο γιός μου ήταν μικρός και όλοι μου έλεγαν ‘να του βάλω όρια’. Εγώ αισθανόμουν ότι δεν ήξερα να βάζω όρια, θέμα σοβαρό, μιας και η οριοθέτηση είναι σημαντική για την ωρίμανση του άλλου. Οπότε, με απασχόλησε και προσπάθησα να γίνω λιγότερο χαριστική. Από αυτή την ανάγκη και γενικότερα από τις εμμονές μου κατά καιρούς, όπως προκύπτουν στη ζωή μου και εγγράφονται ως εμπειρικό απόθεμα, έχουν προκύψει οι περισσότερες ενότητες των έργων μου. Οι ΄Σκηνές΄ αντιπροσωπεύουν το ΄Σπίτι παντού΄, ένα κουκούλι στοιχειώδους ιδιωτικού χώρου. Σε ό,τι αφορά τα όρια, πιστεύω ότι η συμβολή τους είναι διπλή: από τη μια ορίζουν έναν χώρο, όπως είναι ένας δρόμος που οριοθετεί μια έκταση γης κι από την άλλη το όριο που περιορίζει. Γίνεται φράχτης, γίνεται απαγόρευση. Μπορεί, πάλι, να είναι και όριο τιμωρίας, που απαγορεύει κάποιον να το υπερβεί. Αυτό το δίπολο με απασχολεί. Π.χ. τα όρια των ορίων. Πόσο ωφελούν, πόσο αυστηρά μπορούν να γίνουν; Αυτός που θέτει όρια ασκεί και μιας μορφής εξουσία. Οπότε, ποιος ορίζει τα όρια της εξουσίας. Όταν λέμε εξουσία δεν εννοούμε πάντα την πολιτική. Μπορεί να εννοούμε μια σχέση, μια φιλία, μια συνεργασία. Αυτός που βάζει τα όρια έχει τον έλεγχο. Τα όρια εικονοποιούνται συμβολικά.
Ε.Γ Και τα όρια με τον εαυτό μας; Ακόμα και εμείς δεν είμαστε ένα άτομο… είμαστε πολυσχιδή πλάσματα και περνάμε και κάποιες φάσεις, επίσης. Είναι ένα είδος αυτογνωσίας για εσένα τα όρια στην δουλειά σου; Βλέπω για παράδειγμα ότι στα έργα σου αναμιγνύεις αντικείμενα για παράδειγμα αλλά κι εκεί δεν θα πρέπει να μπει κάποιο όριο από εσένα για να βγει ένα νόημα;
Η.Α Είναι όντως και αυτοαναφορικά τα όρια. Λέμε για παράδειγμα: «Εξάντλησα τα όριά μου». Όταν δουλεύω θέλω να εξαντλήσω τα όριά μου, αλλά θεωρώ ότι δεν τα εξαντλώ. Ο βασικός προβληματισμός της δουλειάς μου είναι η ρευστότητα του χώρου. Δηλαδή, πώς ο εσωτερικός χώρος βγαίνει έξω και πώς αλληλοεπιδρά με τον εξωτερικό χώρο και το τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Πώς σχετίζεται ο ιδιωτικός με τον δημόσιο χώρο, πώς ορίζεται ο ενδιάμεσος χώρος, το πέρασμα, μέσα από αυτήν τη ρευστότητα. Γιατί, μπαίνοντας στο εργαστήριό μου φέρω το δρόμο που περπάτησα για να έρθω, φέρω ένα γεγονός που συνέβη και το οποίο γνώριζα όταν ερχόμουνα προς τα εδώ και έχω τη μνήμη του εξωτερικού χώρου και του γεγονότος όταν μπαίνω στον χώρο μου. Οπότε, βιώνω κι εγώ αυτή τη ρευστότητα και γι’ αυτό υπάρχουν αντικείμενα που ενώ θα έπρεπε να είναι εκτός, βρίσκονται μέσα ή αντίστροφα. Έχω δει για παράδειγμα σπίτια που φυτρώνουν και τα θεωρώ πραγματικά. Τα σπίτια που εγκαταλείπονται, φυτρώνουν.
Ε.Γ Βλέπω ότι σε απασχολεί πάρα πολύ το αστικό τοπίο στα έργα σου. Μπορεί κάποιος να το επιβεβαιώσει και στην ιστοσελίδα σου όπου ακόμα και οι τίτλοι των θεματικών σου παραπέμπουν σε ιδιωτικούς χώρους σπιτιών. Επίσης, σε απασχολεί και ο χρόνος πέρα από τον χώρο. Βλέπω εδώ τον τίτλο: ‘Τετελεσμένος μέλλοντας’. Η δε τελευταία σου έκθεση είχε τίτλο: “Is this a trap? “ Η παγίδα. Τι σε ενδιαφέρει μέσα από όλα αυτά περισσότερο; Ο άνθρωπος και το μυστήριο που φέρει ο ίδιος ή τελικά το πώς ο άνθρωπος διαμορφώνει τα εσωτερικά του τοπία; Και δεν το εννοώ κοινωνιολογικά αλλά ‘μεταφυσικά’ με την έννοια του ότι πάντα κάτι μπορεί να κρύβεται, να μην είναι εμφανές…
Η.Α Η παγίδα είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα που με απασχολεί. Καμία από τις ενότητες που ανέφερες δεν έχει κλείσει. Παγίδα είναι αυτό το καλά κρυμμένο που μας διαφεύγει, είναι τα προσκόμματα που υπάρχουν χωρίς να τα βλέπουμε. Είναι αυτό που αγνοούμε ή μπορεί και να το γνωρίζουμε αλλά το έχουμε καταχωνιάσει, το έχουμε καλύψει. Οπότε λειτουργεί σαν παγίδα για εμάς και τους άλλους. Παγίδα είναι το ανοίκειο. Αυτό που δεν ανήκει στον χώρο που εμφανίζεται και, ενώ θα όφειλε να είναι κάπου, βρίσκεται ξαφνικά σε απρόβλεπτο περιβάλλον και δημιουργεί ανησυχία. Π.χ. υπάρχει ένας φροντισμένος ήσυχος κήπος και αίφνης βλέπουμε ένα απειλητικό αντικείμενο. Αυτό που προκαλεί το ερώτημα: Γιατί αυτό είναι εδώ; Το ελάφι ως ΄εμβληματικό’ έργο της ενότητας “Is this a trap? “, έχει αυτήν την ιδιαιτερότητα του ζώου που είναι αγρίμι αλλά είναι και ήμερο. Είναι κοντά στον άνθρωπο αλλά δεν μένει μαζί του. Συνδέεται με τον μύθο, την ιερότητα, τη θυσία, τη θρησκεία, αλλά δεν παύει να είναι ένα τρυφερό αγρίμι. Περνά μια υπόγεια διάβαση προκειμένου να πλησιάσει ή να απομακρυνθεί από την ανθρώπινη συνθήκη. Τα ζώα έφθαναν στην πόλη ψάχνοντας τροφή όταν οι πόλεις είχαν ησυχάσει, στους αυστηρούς περιορισμούς της καραντίνας. Βρίσκεται σ’ ένα χωρικό πλαίσιο που δεν είναι δικό του, με την κάμερα ελέγχου να το παρακολουθεί. Το αστικό το τοπίο είναι ο περιβάλλον χώρος.
Ε.Γ Στον «Τετελεσμένο μέλλοντα» βλέπω μια γυναίκα. Σε αρκετά έργα σου βλέπω τη γυναίκα να πρωταγωνιστεί. Είναι μία γυναίκα που βρίσκεται είτε σε μία λίμνη, είτε σε μία καρέκλα ρεμβάζει, αλλά γιατί τετελεσμένος μέλλοντας και γιατί μια γυναίκα μέσα στα έργα σου γενικά; Προσδοκάς κάτι για τη γυναίκα ως φύλο;
Η.Α Ο «Τετελεσμένος μέλλοντας» είναι η ερμηνεία του Future Perfect, φαίνεται το ίδιο νόημα να αποκτά διαφορετική προσδοκία. Η φύση αντιμετωπίζεται σαν ζωντανό αινιγματικό στοιχείο, αλληγορικά εκπροσωπείται από το γυναικείο σώμα. Ο τόπος αντανακλά την ερημιά, την πληρότητα, την αμηχανία των σωμάτων.
Ε.Γ Η αλήθεια είναι ότι στα έργα σου έχεις πολλούς συμβολισμούς που εμένα με μαγεύουν. Μερικές φορές νοιώθουμε ότι μπορεί οι άνθρωποι να σκέφτονται πολλά πράγματα αλλά μόνο ο καλλιτέχνης να μπορεί να τα βγάζει προς τα έξω. Ίσως αυτό να είναι και ο προορισμός του καλλιτέχνη. Να μαρτυρά τις σκέψεις μας. Εσύ τι προσδοκάς από τα έργα σου;
Η.Α Να συγκρατούν το βλέμμα, να λένε κάτι στον θεατή για τις άπειρες εκδοχές της εικόνας. Να εισπράττει ο θεατής ένα ανησυχητικό αίσθημα, όπως από μια παράσταση, ένα ποίημα, μία μεταμόρφωση. Ο καθένας μπορεί να βλέπει κάτι διαφορετικό. Είναι ανοικτή η τέχνη σε ένα πολύμορφο αίσθημα. Όταν αναλύεις υπερβολικά ένα έργο, είναι σαν να εμποδίζεις αυτή την ελεύθερη αίσθηση.
Ε.Γ Εμπεριέχει η τέχνη την πολιτική κατά την άποψή σου; Η Γκουέρνικα του Πικάσο ήταν ένα πολιτικό έργο… Τα δικά σου έργα σχετίζονται με την πολιτική;
Η.Α Με ενδιαφέρει η πολιτική σαν τρόπος που απευθυνόμαστε στους άλλους, σαν τρόπος που σχετιζόμαστε με τους άλλους καθημερινά. Κάθε μορφή τέχνης καλλιεργεί συνειδήσεις και αυτό είναι πολιτική πράξη.
Ε.Γ Σε ενδιαφέρει να προκαλείς συγκίνηση ή δέος μέσα από τα έργα σου;
Η.Α Δεν είναι στις προθέσεις μου. Εμένα μ’ ενδιαφέρει ν’ ανακαλύψω ένα χώρο. Μπορεί να είναι μια λευκή σελίδα, ένα μικρό τελάρο… εγώ θέλω να ανακαλύψω τα όριά του και μαζί τα δικά μου όρια. Οι εικόνες χτίζονται σιγά σιγά… κάθε νέο έργο είναι μια αρχή, μία πρόκληση.
Ε.Γ Έχεις γεννηθεί στη Μυτιλήνη αλλά έφυγες βρέφος από εκεί. Ωστόσο, είναι ο τόπος καταγωγής σου… Έχει παίξει κάποιο ρόλο αυτό στη ζωγραφική σου; Σε επηρέασε ο τρόπος που μεγάλωσες, τα τοπία, τα καλοκαίρια των διακοπών σου; Αν, πάλι, δεν σε επηρεάζει αυτό, τι είναι αυτό που σε επηρεάζει;
Η.Α Σίγουρα κουβαλάμε την καταγωγή μας, την ιστορία μας. Δεν έχω συνειδητή πρόθεση να ‘βγαίνει΄ ο τόπος καταγωγής, στα έργα μου, αλλά συμβαίνει. Φέρω τη Λέσβο ως γενέθλιο τόπο, μέσα από τα παιδικά καλοκαίρια, που παίζαμε ξυπόλητοι και μέσα από τις αναμνήσεις του πατέρα μου κυρίως. Η μητέρα μου γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Σουδάν. Εγώ μεγάλωσα στην Αθήνα. Δεν ζωγραφίζω έξω στη φύση. Είμαι ζωγράφος των τεσσάρων τοίχων και της απομόνωσης. Και κάπου πρέπει να αντέχεις τον εαυτό σου μέσα σε τέσσερις τοίχους.
Ε.Γ Σε έχουν επηρεάσει κάποιοι ζωγράφοι ή κάποιοι πνευματικοί άνθρωποι;
Η. Α Ζωγράφοι μου αρέσουν πολλοί και διαφορετικοί, μέσα από τα βάθη της Ιστορίας αλλά και μέσα από τη διαδοχή των ρευμάτων. Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την παρουσία των νέων καλλιτεχνών στην Ελλάδα και στον διεθνή χώρο. Πολλές γυναίκες επίσης έχουν διαμορφώσει ένα διαφορετικό εικαστικό λόγο, από την Kiki Smith, τη Rebeca Horn έως την Tacita Dean, τη Fiona Ackerman, την Tatiana Trouve… Μπορεί να κάτσει λοιπόν κάτι, σαν λιθαράκι πάνω στις σκέψεις της δουλειάς μου. H ψηφιακή εικόνα έχει εισβάλλει με κάθε τρόπο στις ζωές μας και στην τέχνη. Ας πούμε, η βία σήμερα είναι πιο ιογενής (viral), η πληροφορία είναι άμεση και από παντού… ίσως γι’ αυτό και απομυθοποιείται γρήγορα. Αφαιρείται η δύναμη γιατί ακολουθεί αμέσως -ακαριαία- το επόμενο.
Ε. Γ Διδάσκεις. Πες μας πώς βλέπεις κι αυτή σου την ιδιότητα;
Η.Α Κάθε ηλικιακή ομάδα είναι διαφορετική. Η ανάγκη της έκφρασης και της αναζήτησης της ταυτότητας όμως είναι εκεί. Θέλουν να ανήκουν κάπου τα παιδιά, οι έφηβοι, οι φοιτητές, η τέχνη τα ξεμπλοκάρει, τα μαγεύει. Ζούμε σε ένα κόσμο φευγαλέο και σκόρπιο.
Ε.Γ Μου κάνει εντύπωση αυτό, Ηώ, γιατί σήμερα το θέμα της ταυτότητας είναι αρκετά ρευστό αν δούμε τους συνδυασμούς αλλά και τις διαφορετικές πτυχές που, πλέον, μπορεί να είναι ένας πετυχημένος και αποδεκτός συνδυασμός που καταργεί και τα παλαιότερα ταμπού της ταυτότητας έθνους, φύλου, θρησκείας, χρώματος κλπ. Σε αυτό έχει συμβάλλει και η παγκοσμιοποίηση.
Η.Α Πέρα από αυτές τις ιδιαιτερότητες που κάπου ενσωματώνονται, ο καθένας και η καθεμία θέλει ο τρόπος που εκφράζεται να είναι μοναδικός, υπάρχει ο ενδογενής εγωισμός του ανθρώπου. Εγώ χαίρομαι και ενισχύω τη διαφορετικότητα. Θέλω να αισθάνονται ότι αυτό που κάνουν τους ανήκει και είναι δικό τους. Υπάρχει κι αυτό που δεν μιλάνε τα παιδιά… είναι τα τραύματα μιας παράξενης εποχής. Οι μήνες της καραντίνας μας έβαλαν στον παγκόσμιο χάρτη με όρια αυστηρά και σύνορα ερμητικά κλειστά.
Ε.Γ Ηώ, πες μου μια δική σου βαθιά αλήθεια που ακολουθείς και αφουγκράζεσαι.
Η.Α Δεν ξέρω τι να σου απαντήσω, αλλά αν μπορώ να πω κάτι, είναι ότι είμαι οπαδός της ουτοπίας. Η τέχνη γενικότερα ενώνει τους ανθρώπους σε μία αρμονία συμπαντική. Εμπιστεύομαι το ένστικτο που μπορεί να μου δημιουργεί αμφιβολία και ανησυχία. Δεν έχω βεβαιότητες. Πιστεύω στις αβεβαιότητες και την δημιουργική ανασφάλεια.
Ελένη Γουρνέλου: Εύχομαι οι αβεβαιότητες να σε οδηγήσουν σε αυτά που αγαπάς.
Σε ευχαριστώ!
Ηώ Αγγελή: Κι εγώ σ’ ευχαριστώ Ελένη!
*Η ΕΛΕΝΗ ΓΟΥΡΝΕΛΟΥ γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Στη συνέχεια μετακινήθηκε στη Λέσβο εξαιτίας του Ο. Ελύτη και του Ασημάκη Πανσέληνου και από το 1994 εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Οι βασικές σπουδές της είναι στο αντικείμενο «Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό» της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του ΕΑΠ και το Msc της στη «Κοινωνική Ανθρωπολογία και Ιστορία του Πανεπιστημίου Αιγαίου». Έχει συνεργαστεί με το ραδιοφωνικό σταθμό ΑΙΟΛΟΣ της Μυτιλήνης και τον ΕΜΠΝΕΥΣΗ της Σύρου σε εκπομπές με συνεντεύξεις με ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων. Έχει εκδώσει μια ποιητική συλλογή με τίτλο: «Αστρολάβος» και αρθρογραφεί σε εφημερίδες της Λέσβου και της Σύρου. Από το 2018 διαμένει μόνιμα στην Ερμούπολη όπου συνεχίζει να εργάζεται στο Πανεπιστήμιο. Μόνιμο ενδιαφέρον και συνοδοιπόρος στη ζωή ο πολιτισμός και η τέχνη, όχι σαν εξαίρεση, αλλά σαν καθημερινότητα.
