Από την κρίση στον Κόλπο των Χοίρων στην κρίση του Πούτιν. Εξήντα χρόνια μετά τον παρ’ολίγον πυρηνικό όλεθρο, η ανθρωπότητα κρατάει ξανά την αναπνοή της.
Όταν ο σοβιετικός ηγέτης Νικήτα Χρουστσόφ εκδιώχθηκε το 1964, οι συνάδελφοί του στο Πολιτικό Γραφείο τον κατηγόρησαν ότι έκανε την ΕΣΣΔ να φανεί αδύναμη κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων της Κούβας. Όμως, σε αντίθεση με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Χρουστσόφ είχε τη σοφία να μην ξεκινήσει έναν αποκαλυπτικό πόλεμο απλώς και μόνο για να σώσει τα προσχήματα.
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ – Εξήντα χρόνια μετά την κρίση των πυραύλων της Κούβας, ο κόσμος βρίσκεται και πάλι αντιμέτωπος με το φάσμα μιας πυρηνικής σύγκρουσης. Με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν να φαίνεται να χάνει τον πόλεμο στην Ουκρανία, πολλά μπορεί να συμβούν. Ο Πούτιν κλιμακώνει τις απειλές του. Και όλο και πιο συχνά στις ομιλίες του χρησιμοποιεί τον όρο πυρηνικά όπλα για να προστατεύσει, όπως ο ίδιος διατείνεται, το ρωσικό στοιχείο στις πρόσφατα προσαρτηθείσες περιοχές της Ουκρανίας, φέρνοντας έτσι τον κόσμο στο χείλος του γκρεμού. Το ερώτημα τώρα που βρίσκεται στα χείλη όλων των σοβαρών ηγετών του κόσμου είναι αν ο Ρώσος πρόεδρος θα κάνει πίσω όπως έκανε ο Νικίτα Χρουστσοφ, το 1962.
Εκείνο το καλοκαίρι, ως απάντηση στην απόφαση των Ηνωμένων Πολιτειών να τοποθετήσουν πυρηνικά όπλα σε χώρες του ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας, και να τα στρέψουν εναντίον σοβιετικών πόλεων, ο Χρουστσόφ είχε προσπαθήσει να εξισορροπήσει τους όρους ανταγωνισμού διατάσσοντας τη μυστική τοποθέτηση πυρηνικών πυραύλων μεσαίου βεληνεκούς στην Κούβα. Τα όπλα θα προστάτευαν επίσης το καθεστώς της Κούβας από μια αμερικανική εισβολή.
Όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζον Κένεντι έμαθε τι είχε κάνει ο Χρουστσόφ – στις 16 Οκτωβρίου – έγινε έξαλλος. Οι Σοβιετικοί όχι μόνο είχαν εγκαταστήσει πυρηνικά όπλα λίγο έξω από τις αμερικανικές ακτές, αλλά τα είχαν κρατήσει εκεί για μήνες χωρίς να το γνωρίζουν οι ΗΠΑ.
Επί δύο εβδομάδες, ο Κένεντι και ο Χρουστσόφ αντάλλασσαν επιστολές και δημόσιες δηλώσεις. Από τη σκοπιά του Χρουστσόφ, η απάντηση του Κένεντι αντανακλούσε την απειρία του, και ο σοβιετικός ηγέτης προσπάθησε να αποφύγει την πρόκληση, κυρίως αποφεύγοντας να επισημάνει τους αμερικανικούς πυραύλους στην Τουρκία. Αν και κάτι τέτοιο θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του εξισώνοντας και το ηθικό πεδίο ανταγωνισμού, θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει μια αμερικανική επίθεση στην Κούβα. Αντ’ αυτού, ο Χρουστσόφ εξήγησε ότι επρόκειτο απλώς για μια προσπάθεια ισοτιμίας και ότι δεν είχε καμία πρόθεση να αναπτύξει τους πυραύλους.
Όμως ο Κένεντι δεν υποχωρούσε, οπότε ο Χρουστσόφ, που δεν επιθυμούσε να διακινδυνεύσει πυρηνικό πόλεμο, προσάρμοσε τη στρατηγική του. Επιτεύχθηκε συμφωνία: οι Σοβιετικοί θα απέσυραν τα όπλα τους από την Κούβα και οι ΗΠΑ θα απομάκρυναν τους βαλλιστικούς πυραύλους Jupiter από την Τουρκία και δεν θα εισέβαλαν στην Κούβα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η απόσυρση των αμερικανικών πυραύλων από την Τουρκία έγινε γνωστή μόνο χρόνια αργότερα- ο Χρουστσόφ επέτρεψε στον Κένεντι να διεκδικήσει τη νίκη. Όπως σημείωνε ο αείμνηστος Μιχαήλ Γκορμπατσόφ το 1985, “Οι δύο πλευρές και οι ηγέτες τους είχαν αρκετή σοφία και τόλμη για να πάρουν κάποιες πολύ σημαντικές αποφάσεις. Η ιστορία είναι πολύ ενδιαφέρουσα από αυτή την άποψη, όταν προσπαθείς να αντλήσεις διδάγματα από αυτήν”.
Δυστυχώς, λίγοι ηγέτες σήμερα προσπαθούν να αντλήσουν διδάγματα από την ιστορία. Προφανώς προτιμούν να περιμένουν την ιστορία να μας τιμωρήσει για τα μαθήματα που δεν μάθαμε, όπως σημείωνε ο Ρώσος ιστορικός του 19ου αιώνα Vasily Klyuchevsky. Αυτό δεν είναι πουθενά πιο εμφανές από ό,τι στο Κρεμλίνο του Πούτιν.
Τα παράπονα που προηγήθηκαν της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία απηχούν εκείνα που ώθησαν τον Χρουστσόφ στην απόφαση να τοποθετήσει πυρηνικά όπλα στην Κούβα: Το ΝΑΤΟ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ εισβάλλει σε αυτό που το Κρεμλίνο θεωρεί ως σφαίρα επιρροής του και περικυκλώνει τη Ρωσία με τα οπλικά του συστήματα. Και όπως ο Χρουστσόφ υποτίμησε τον Κένεντι, ο Πούτιν φαίνεται να έχει υποτιμήσει τη δέσμευση του προέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν να βοηθήσει την Ουκρανία.
Σε αυτό το σημείο οι δύο ιστορίες αποκλίνουν. Αντί να αναπροσαρμόσει τη στρατηγική του για να αποφύγει την καταστροφή, όπως έκανε ο Χρουστσόφ, ο Πούτιν διπλασιάζει τις απειλές του, οι οποίες επισκιάζουν την περιστασιακή διαβεβαίωση του Κρεμλίνου ότι δεν σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα.
Επιπλέον, ενώ ο Χρουστσόφ και ο Κένεντι δεν προσέβαλαν ποτέ ο ένας τον άλλον προσωπικά (παρά τις έντονες δημόσιες ομιλίες τους), οι προσωπικότητες και των δύο πλευρών δεν έχουν καταβάλει καμία προσπάθεια να περιορίσουν τη ρητορική τους. Ο Πούτιν έχει κατηγορήσει τη Δύση για κάθε είδους αμαρτίες – μάλιστα, για “καθαρό σατανισμό”. Από την πλευρά του, ο Μπάιντεν έχει ουσιαστικά υποστηρίξει την αλλαγή καθεστώτος στη Ρωσία, και ο Ζοζέπ Μπορέλ, Ύπατος Εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, καλεί σε νίκη της Ουκρανίας στο πεδίο της μάχης.
Εν τω μεταξύ, σε αντίθεση με το 1962, δεν φαίνεται να υπάρχει διπλωματία στα μετόπισθεν. Όλες οι γέφυρες για ρεαλιστικές συζητήσεις, δημόσιες ή άλλες, έχουν κοπεί – ένα ακόμη μάθημα από την κρίση των πυραύλων της Κούβας που αγνοήθηκε.
Για να είμαστε ακριβείς, ο Μπάιντεν έχει αποφύγει μέχρι στιγμής την παγίδα να εκτοξεύσει τις δικές του πυρηνικές απειλές. Αντιθέτως, έχει τονίσει τον κίνδυνο, προειδοποιώντας ότι ο κόσμος θα βρισκόταν αντιμέτωπος με “Αρμαγεδδώνα” αν ο Πούτιν χρησιμοποιήσει ένα τακτικό πυρηνικό όπλο στην Ουκρανία.
Αντ’ αυτού, λοιπόν, ο Πούτιν έχει αλλάξει την προσέγγισή του στην κλιμάκωση, κατηγορώντας τους Ουκρανούς ότι σχεδιάζουν να χρησιμοποιήσουν μια ραδιολογική “βρώμικη βόμβα”, καθώς η Ρωσία στοχεύει μεθοδικά τους πολίτες και τις πολιτικές υποδομές της Ουκρανίας με συμβατικά όπλα. Με δεδομένο αυτό το προφανές τέχνασμα, απλά δεν έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι μια πυρηνική επίθεση αποκλείεται για τον Πούτιν.
Για τον Χρουστσόφ, αντίθετα, ήταν. Στις 27 Οκτωβρίου 1962 – το λεγόμενο Μαύρο Σάββατο- ένα αμερικανικό αναγνωριστικό αεροσκάφος U-2 καταρρίφθηκε πάνω από την Κούβα, παρά τις εντολές του Χρουστσόφ. Ο ηγέτης της Κούβας Φιντέλ Κάστρο απαίτησε από τον Χρουστσόφ να ξεκινήσει άμεσα πυρηνικό πλήγμα κατά των ΗΠΑ για να αποτρέψει την επίθεση κατά της Κούβας, για την οποία ήταν βέβαιος ότι επίκειται.
Φυσικά, ο Χρουστσόφ δεν έλαβε υπόψη του το κάλεσμα του Κάστρο – ούτε ανταποκρίθηκε όταν, αργότερα την ίδια ημέρα, ένα άλλο U-2 εισήλθε για λίγο στον σοβιετικό εναέριο χώρο κατά λάθος. Αντιθέτως, άντλησε ένα κρίσιμο μάθημα: όταν πρόκειται για πυρηνικά όπλα, ακόμη και μικρά ατυχήματα μπορούν να έχουν τρομακτικές συνέπειες. Και όταν οι εντάσεις είναι υψηλές, αυτό το αποτέλεσμα γίνεται σχεδόν αναπόφευκτο. Αυτό τον παρακίνησε να διαπραγματευτεί μια λύση στην κρίση.
Όταν ο Χρουστσόφ ανατράπηκε το 1964, οι συνάδελφοί του στο Πολιτικό Γραφείο τον κατηγόρησαν ότι έκανε τη Σοβιετική Ένωση να φανεί αδύναμη αποσύροντας τους πυραύλους της από την Κούβα. Αλλά είχε τη σοφία να μην ξεκινήσει έναν αποκαλυπτικό πόλεμο απλώς και μόνο για να σώσει τα προσχήματα. Καλύτερα να διαπραγματευτεί μια λύση που να εξυπηρετεί τα βασικά συμφέροντα της ΕΣΣΔ, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας ενός συμμάχου, της απομάκρυνσης των αμερικανικών όπλων μαζικής καταστροφής από την Τουρκία και της έναρξης μιας συζήτησης για τον πυρηνικό αφοπλισμό. Ο Πούτιν δεν έχει δείξει τέτοια σοφία.
Ίσως δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι το Κρεμλίνο δεν έχει μάθει τίποτα από τα γεγονότα του 1962. Ο Χρουστσόφ ήταν βασικά ένας πολιτικός. Ο Πούτιν ήταν, και θα είναι πάντα, ένας μεσαίου επιπέδου αξιωματικός της KGB.