«ΝοΗΜΑΤΑ. Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα» στο Μουσείο Ακρόπολης: η νέα περιοδική έκθεση σε επιμέλεια του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη

Ο Κρόνος που καταβροχθίζει τον γιο του –και ως Χρόνος όλους εμάς, τους ανθρώπους–, έργο επιβλητικό του περίφημου Φλαμανδού ζωγράφου Ρούμπενς, πλάι σ’ ένα λεπτεπίλεπτο πορσελάνινο μικρογλυπτό του εργαστηρίου Meissen με την ισχνή φιγούρα του γερο-Χρόνου. Η κεφαλή ενός ανέμου, ίσως του Βορέα, χυτεμένη σε χαλκό, με μαλλιά ανάκατα και στόμα μισάνοιχτο, δίπλα σε μια ταπισερί του 1965 από μακέτα του Γιάννη Τσαρούχη που δίνει στον λίβα τη μορφή ενός νέου με φτερά. Ένας μικρός Έρωτας, κλαμένος που η Αφροδίτη τον τιμώρησε στερώντας του το τόξο και τη φαρέτρα του αλλά και η θέα Τύχη σε δυο ολοζώντανες Πομπηιανές τοιχογραφίες του 1^ου αιώνα μ.Χ. Ένα αγαλματίδιο από την Αίγυπτο που προσωποποιεί μοναδικά στον χαλκό το ασφυκτικό αίσθημα του φθόνου μέσα σε μόλις 13,5 εκατοστά αλλά και ο Πόνος όπως τον σμίλεψε στον μπρούντζο ο Νικόλαος Γύζης το 1898. Η Δίκη καθώς ετοιμάζεται να χτυπήσει με σφυρί την Αδικία στην παράσταση ενός αττικού αμφορέα του 520 π.Χ. και η αναγεννησιακή Δικαιοσύνη του Βαζάρι αποδοσμένη στο ζωγραφικό τελάρο ως μια χυμώδης νεαρή γυναίκα μέσα σε λαμπερά ενδύματα.

. Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα». Με όχημα τις προσωποποιήσεις και τις αλληγορίες στην τέχνη, στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του ισογείου τα νοήματα γίνονται νήματα που φέρνουν σε διάλογο πολύτιμα αντικείμενα και εικαστικές δημιουργίες με τις πιο ετερόκλητες υπογραφές, έργα από ζωγράφους, αγγειογράφους και γλύπτες της αρχαιότητας πλάι στον χρωστήρα του Τιέπολο, του Μπροντσίνο, του Μόραλη.

Η έκθεση, η πρώτη που υπογράφει ως διευθυντής του μουσείου ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης, υλοποιήθηκε κατά την τελευταία διετία. Δίνει, όμως, σχήμα σε μια επιθυμία που τον συντροφεύει εδώ και περίπου μισόν αιώνα, από τότε που πρωτάκουσε τους δασκάλους του Γιώργο Δεσπίνη και Μανόλη Ανδρόνικο να μιλούν για τους συμβολισμούς στην τέχνη.

«Αλληγορίες, προσωποποιήσεις, μεταφορές, υπερβολές, αινίγματα, ειρωνείες, υπόνοιες κ.ά. είναι όροι που συναντά κανείς σε κείμενα φιλοσοφικά ή ποιητικά, ρητορικά και άλλα, καθώς και στην περιγραφή καλλιτεχνημάτων και έργων τέχνης ήδη από την αρχαιότητα», σημειώνει ο ίδιος, υπογραμμίζοντας πως η μορφοποίηση ιδεών και εννοιών, ως υπάρξεων με ανθρώπινα ή και μεικτά χαρακτηριστικά ξεκίνησε σχετικά πρώιμα από την ποίηση, από τον Όμηρο και τον Ησίοδο, ενώ ακολούθησαν οι εικαστικές τέχνες, η αγγειογραφία, η μεγάλη ζωγραφική, η γλυπτική τουλάχιστον από τον 6^ο αιώνα π.Χ. και μετά.

«Χαρακτηριστικά ανθρωποκεντρικός ο ελληνικός πολιτισμός δεν αποδίδει μόνον τους θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωση των ανθρώπων αλλά προσωποποιεί και την ίδια τη φύση, τον χρόνο, τις ιδέες και τους θεσμούς, τον ψυχισμό του, τα συναισθήματα και τις τέχνες». Με αυτές τις έννοιες ως οδηγό ξετυλίγεται ο μίτος της αφήγησης μέσα από 165 έργα από 40 και πλέον φορείς, εγχώριες εφορείες αρχαιοτήτων αλλά και ονομαστά μουσεία από την Αυστρία, το Βατικανό, την Ιταλία, την Ισπανία και τη Βρετανία.

Περισσότερα από τα μισά βγαίνουν για πρώτη φορά από τα ιδρύματα που τα δανείζουν, τονίζει ο επιμελητής, ενώ οκτώ έφθασαν στην Αθήνα από το Βρετανικό Μουσείο. Ανάμεσά τους και η εντυπωσιακή αττική ερυθρόμορφη υδρία του Ζωγράφου του Μειδία, με πλούσια και κομψή γραπτή διακόσμηση που αναπαριστά 27 μορφές, θεούς και ήρωες, μέσα σε ένα τοπίο με βράχια, δέντρα και άνθη. Έργα «αντιπροσωπευτικά και ουσιαστικά», τα δάνεια από το Λονδίνο κρίθηκαν από τον Νίκο Σταμπολίδη ως απαραίτητα. Άλλωστε, θεωρεί στείρα την άποψη να αποκλειστεί σε αυτό το επίπεδο η συνεργασία με το Βρετανικό Μουσείο, διευκρινίζοντας ωστόσο πως «Άλλο πράγμα ο δανεισμός για εκθέσεις και άλλο τα Μάρμαρα του Παρθενώνα».

Σε μια σκηνογραφία που ορίζει το βαθύ μωβ, ελεύθερα αναρτημένα σε τοίχους και βάθρα ή εγκιβωτισμένα σε προθήκες, αγγεία, ανάγλυφα, αγάλματα, χειρόγραφα και βιβλία, νομίσματα, κεραμικά και πήλινα όστρακα, τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής αποκαλύπτουν τους πρωταγωνιστές και τις ιστορίες τους σε διαδρομές ρευστές και ενότητες πορώδεις.

Ακολουθώντας τις ανακαλύπτουμε στα πρώτα μας βήματα τα πρόσωπα του Χρόνου. Τις τέσσερις εποχές ως γυναικείες φιγούρες στο τμήμα ενός ασπρόμαυρου ψηφιδωτού από την Όστια, αλλά και στον περίφημο πίνακα του Γιάννη Τσαρούχη από το 1968-69 όπου εμφανίζονται ως νέοι άνδρες και γυναίκες πίσω από ένα ξύλινο τραπέζι γεμάτο με καρπούς της γης. Ή και ακόμα τις Ώρες σ’ ένα σπηλαιόμορφο ανάγλυφο από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο –από τις αρχαιότερες παραστάσεις με σχετικό θέμα.

Ουράνια σώματα και φυσικά στοιχεία, ανέμους, θάλασσες και ποτάμια, ηπείρους και χώρες θ’ απαντούσαμε στην αφιερωμένη στη Φύση ενότητα. Εδώ που ο ακτινοφόρος Ήλιος αποκτά την όψη ενός νεαρού άνδρα με βοστρύχους και η Αφροδίτη ως Αποσπερίτης καλπάζει σ’ ένα φυλαχτό. Εδώ που ο Αχελώος, ο προπάτωρ ποταμός και πατέρας των Ναϊάδων, αναδύεται κερασφόρος, με αυτιά ταύρου και εκφραστικό ανθρώπινο πρόσωπο από ένα ετρουσκικό χάλκινο τόντο και η Αφρική, σε μια νωπογραφία από την Οικία του Μελέαγρου στην Πομπηία, προβάλλει ως νεαρή γυναίκα, ντυμένη με κροκόπεπλο και κράνος από δέρμα ελέφαντα, πλάι στην βασίλισσα της Καρχηδόνας, Διδώ.

Η Νίκη, η Έριδα, ο Πλούτος, η Υγεία, ο Πόθος, η Αγάπη, έννοιες που προσωποποιήθηκαν νωρίς και δέχτηκαν λατρείες στην αρχαιότητα, διεκδικούν το βλέμμα μας στην ενότητα για τις Θεότητες, σε μαρμάρινα αγαλμάτια, μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία, περίτεχνους καθρέπτες και κοσμήματα. Διόλου τυχαία αυτό το τμήμα της έκθεσης ανοίγει με την Τύχη και κλείνει με τον Έρωτα, δυο έννοιες που εξακολουθούν να κυριαρχούν στη ζωή μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι βρέθηκαν αποτυπωμένες κατά χιλιάδες σε σφραγίσματα σε ένα συμβολαιογραφείο στην Δήλο των ύστερων ελληνιστικών χρόνων, όταν αυτά που απεικόνιζαν θεούς του Ολύμπου κάθε φορά ανέρχονταν μόνο σε μερικές εκατοντάδες.

Ο Άνθρωπος με τα θετικά και τα δύσκολα που ορίζουν την Ανθρώπινη Φύση γράφουν το επόμενο κεφάλαιο. Πολλές οι αφορμές (η αρετή και η κακία, ο φθόνος και η τρέλα, η απάτη και η μνημοσύνη) για να κοντοσταθείς. Ανάμεσά τους, το χαριτωμένο μικρό πήλινο σύμπλεγμα μορφών από την Αίγυπτο, που παρωδούν τον Έρωτα και την Ψυχή, από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη. Η αττική ερυθρόμορφη πελίκη από το Ετρουσκικό Μουσείο της Villa Giulia στη Ρώμη που αποτυπώνει τα γηρατειά ως φαλακρό, καμπούρη, σκελετωμένο άνδρα. Ο ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας από το Μπάρι με την Ηώ να κρατά το άψυχο κορμί του γιου της Μέμνονα ενώ ο φτερωτός Θάνατος τον κυριεύει κόβοντας μια τούφα από τα μαλλιά του. Η μεγάλη ελαιογραφία του Τζοβάνι ντε Μιν, έργο του 1812, από τις Gallerie dell’Academia της Βενετίας, με τον «Ηρακλή στο σταυροδρόμι», σκεπτικό ανάμεσα στην Αρετή και την Ευδαιμονία. Η φτερωτή Λύσσα, προσωποποίηση του μένους, που κεντρίζει τον Λυκούργο στον καλυκωτό κρατήρα από εργαστήριο της Απουλίας. Αλλά και ο πίνακας Η Αλληγορία της Ζωγραφικής, έργο του 17ου αιώνα του Σεμπαστιάν Μπουρντόν, που κατέφθασε από το παλάτι της δόνα Τορλόνια στη Ρώμη.

Οι Θεσμοί –ο δήμος, η δικαιοσύνη, η ευνομία– εκπροσωπούνται επίσης στην εκθεσιακή διαδρομή, με την μαρμάρινη, φερμένη από το Βατικανό, Τύχη της Αντιόχειας να κερδίζει εύκολα την προσοχή μας και τον κώδικα του 13ου αιώνα από τη Μονή Βατοπεδίου να εικονογραφεί σ’ ένα του φύλλο το επεισόδιο της αποστολής κατασκόπων στην πόλη Γαι από τον Ιησού του Ναυή.

Αλληγορίες της Ελλάδας, της νίκης και της ήττας, του πλούτου και της πενίας, αλλά και του χριστιανισμού ανακαλύπτουμε στα ψηφιδωτά, τις ελαιογραφίες και τις εικόνες της τελευταίας ενότητας. Ανάμεσά τους ο μεγάλος πίνακας του Σιμόν Βουέ του 1623 που απεικονίζει τις ικανότητες της ψυχής, τη Διάνοια, τη Θέληση και τη Μνήμη, με ανθρώπινες μορφές. Η φωτεινή Αλληγορία της Δημόσιας Ευτυχίας του Μπροντσίνο από την Πινακοθήκη Ουφίτσι. Και, φυσικά, η πολυπρόσωπη, γεμάτη κίνηση και συμβολισμούς Αλληγορία της Συκοφαντίας (περ. 1530) από το εργαστήρι του Σάντρο Μποτιτσέλι, σαν μια υπόμνηση «για όλους όσοι έχουν εξουσία να μην ακούνε διαβολείς αλλά να βλέπουν την αλήθεια».

Ο επίλογος, πάντως, γράφεται με μια Χίμαιρα, ένα μοναδικό χάλκινο γλυπτό του 400 π.Χ. που μετακινείται για πρώτη φορά από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας. «Το τέρας με το υβριδικό σώμα από ετερόκλητα ζώα φαίνεται ότι εκλαμβανόταν στην αρχαιότητα ως αλληγορία του κακού και της καταστροφής», επισημαίνει ο καθηγητής Σταμπολίδης. «Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, φαίνεται να παίρνει πολιτική χροιά, καθώς συνδέεται με την τυραννία –ως εκφυλισμένο παράδειγμα διακυβέρνησης–, όπως άλλωστε και στην Αινειάδα του Βιργιλίου, όπου γίνεται αλληγορία της αναρχίας και του χάους που προκύπτουν από εμφύλιους πολέμους. Σήμερα, βέβαια, η αλληγορική σημασία της Χίμαιρας σημαίνει το φανταστικό, το ονειρικό και το ουτοπικό, το αδύνατο και το απραγματοποίητο. Ως έκφραση αυτοειρωνίας και η ίδια η έκθεση θα μπορούσε να εκληφθεί σαν μια χίμαιρα», καταλήγει.

INFO:
«ΝοΗΜΑΤΑ. Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα»
Μουσείο Ακρόπολης, Διονυσίου Αρεοπαγίτου 15, 210 9000900
Διάρκεια έκθεσης: 4 Δεκεμβρίου 2023-14 Απριλίου 2024