Οι siloviki, οι επιδιώξεις τους, οι επιδιώξεις της στενής ομάδας Πούτιν και το…κινεζικό μοντέλο.
Περιγράφοντας τον Βλαντιμίρ Πούτιν και τον στενό του κύκλο, σκέφτομαι συχνά μια επισήμανση του Κέινς για τον Ζορζ Κλεμανσώ, τον Γάλλο πρωθυπουργό κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο: “Οτι ήταν μια μάλλον έμπλεη ρεαλισμού προσωπικότητα που είχε μια και μοναδική ψευδαίσθηση – τη Γαλλία”.
Κάτι παρόμοιο θα μπορούσε να ειπωθεί σήμερα για την κυβερνώσα ελίτ της Ρωσίας. Κάτι που ενδεχομένως βοηθά να εξηγηθεί το αποκρουστικά επικίνδυνο συλλογικό στοίχημα που έχουν θέσει ο Πούτιν και οι συν αυτώ, εισβάλλοντας στην Ουκρανία. Μπορεί να είναι αδίστακτοι, άπληστοι και κυνικοί — αλλά, όσο κι αν ηχεί περίεργο, δεν είναι καθόλου κυνικοί με την ιδέα του ρωσικού μεγαλείου.
Τα δυτικά μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούν τον όρο «ολιγάρχης» για να περιγράψουν γενικά τους πάμπλουτους Ρώσους, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που κατοικούν τώρα εξ ολοκλήρου ή σε μεγάλο βαθμό στη Δύση. Ο όρος ολιγάρχης έγινε ελκυστικός στη δεκαετία του 1990 και χρησιμοποιείται εδώ και πολύ καιρό σοβαρά. Την εποχή του Προέδρου Γέλτσιν, μια μικρή ομάδα πλούσιων επιχειρηματιών κυριάρχησε πράγματι στο κράτος, το οποίο και λεηλάτησε σε συνεργασία με ανώτερους αξιωματούχους. Αυτή η ομάδα, ωστόσο, διαλύθηκε από τον Πούτιν κατά τη διάρκεια των πρώτων του χρόνων στην εξουσία.
Τρεις από τους επτά κορυφαίους «ολιγάρχες» προσπάθησαν να αψηφήσουν πολιτικά τον Πούτιν. Ο Μπόρις Μπερεζόφσκι και ο Βλαντιμίρ Γκουσίνσκι οδηγήθηκαν στο εξωτερικό,ενώ ο Μ. Χονδροκόφσκι φυλακίστηκε και στη συνέχεια εξορίστηκε. Οι άλλοι, και τα πολυάριθμα μικρότερα ισοδύναμά τους, είχαν τη δυνατότητα να διατηρήσουν τις επιχειρήσεις τους εντός της Ρωσίας με αντάλλαγμα την άνευ όρων δημόσια υποταγή στον Πούτιν. Όταν ο Πούτιν συνομίλησε (με σύνδεση βίντεο) με κορυφαίους Ρώσους επιχειρηματίες μετά την έναρξη της εισβολής στην Ουκρανία, δεν υπήρχε θέμα για το ποιος έδινε τις εντολές.
Η δύναμη, ή μάλλον η υπηρεσία που διέλυσε τους ολιγάρχες ήταν η πρώην KGB, αναδιοργανωμένη σε διάδοχες μορφές. Ο ίδιος ο Πούτιν άλλωστε προέρχεται από την KGB αλλά και η μεγάλη πλειοψηφία της κορυφαίας ελίτ υπό τον Πούτιν προέρχεται από την KGB ή συνδεδεμένες κρατικές υπηρεσίες. (αν και όχι από τις ένοπλες δυνάμεις).
Αυτή η ομάδα παρέμεινε σταθερή και ομοιογενής υπό τον Πούτιν και είναι (ή ήταν) κοντά του προσωπικά. Υπό την ηγεσία του, έχουν λεηλατήσει τη χώρα τους (αν και σε αντίθεση με τους προηγούμενους ολιγάρχες, έχουν κρατήσει το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου τους στη Ρωσία) και συμμετείχαν ή αποδέχθηκαν τα εγκλήματά του, συμπεριλαμβανομένου του μεγαλύτερου όλων: την εισβολή στην Ουκρανία. Έχουν υιοθετήσει και πλήρως αποδεχθεί τόσο την ανοικτή και μη προπαγάνδα του Πούτιν κατά της Ουκρανίας, όσο και τις καταγγελίες του για τη δυτική παρακμή και γενικότερα το δυτικό μοντέλο ζωής.
Καθώς η Ρωσία βυθίζεται σ’ ένα στρατιωτικό τέλμα και σε μια οικονομική κρίση, κεντρικό αναδεικνύεται το ερώτημα αν — εφόσον ο πόλεμος δεν τελειώσει γρήγορα με μια ειρηνευτική διευθέτηση — ο Πούτιν μπορεί να απομακρυνθεί (ή να πειστεί να παραιτηθεί) από τις ίδιες τις ρωσικές ελίτ, προκειμένου να προσπαθήσουν να βγάλουν τη Ρωσία και φυσικά τους εαυτούς τους από το λάκκο που τους έχει σκάψει. Για να εκτιμηθούν οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο, θα πρέπει να γίνει κατανοητή η φύση των σύγχρονων ρωσικών ελίτ, και κυρίως του εσωτερικού πυρήνα του Πούτιν. 
Προκειμένου να απεικονίσει το βάθος της ρωσικής καταστροφής της δεκαετίας του 1990 και να ταυτιστεί με όλους εκείνους που υπέφεραν από αυτήν, ο Πούτιν είπε ότι σε ένα στάδιο της ζωής του – ενώ ήταν ακόμη αντισυνταγματάρχης της KGB – χρειάστηκε να εργαστεί ως οδηγός ταξί προκειμένου να συμπληρώσει το εισόδημά του. Αυτό είναι αρκετά εύλογο. Το 1994, ενώ δούλευα Anatol Lieven ως δημοσιογράφος στους Times στη Ρωσία και την πρώην ΕΣΣΔ, ο οδηγός μου στον Βόρειο Καύκασο ήταν πρώην ταγματάρχης στην KGB. «Πιστεύαμε ότι ήμασταν η ραχοκοκαλιά της Σοβιετικής Ένωσης», μου είπε με πικρία. «Τώρα κοιτάξτε μας. Πραγματικοί Τσεκιστές”
Ο “πραγματικός chekist” ήταν μια σοβιετική προπαγανδιστική φράση που αναφερόταν στις ιδιότητες της αδίστακτης πειθαρχίας, του θάρρους, της ιδεολογικής δέσμευσης και της ειλικρίνειας που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζουν την Τσέκα, την πρώτη σοβιετική μυστική αστυνομία που σχηματίστηκε από τον Λένιν και τους συνεργάτες του. Έγινε θέμα πολλών σοβιετικών ανέκδοτων, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πούτιν και η κορυφαία ελίτ του συνεχίζουν να βλέπουν τους εαυτούς τους υπό αυτό το πρίσμα, ως τη ραχοκοκαλιά της Ρωσίας — αν και ο Πούτιν, που κάθε άλλο παρά επαναστάτης είναι, φαίνεται να ταυτίζεται πολύ πιο έντονα με τις ελίτ ασφαλείας της αυτοκρατορικής Ρωσίας. = Η πρώτη σε παρόμοια αρμοδιότητα από τις προκατόχους της Κα Γκε Μπε ήταν η Τσέκα, που ιδρύθηκε στις 19 Δεκεμβρίου του 1917 και αντικατέστησε την αντίστοιχη υπηρεσία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, την Οχράνα =
Αν και έχουν συγκεντρώσει τεράστια δύναμη και πλούτο, ο Πούτιν και ο στενός κύκλος του παραμένουν έντονα αγανακτισμένοι για τον τρόπο με τον οποίο κατέρρευσαν η Σοβιετική Ένωση, η Ρωσία και η δική τους υπηρεσία τη δεκαετία του 1990. Η μεγάλη δύναμη αναμεμειγμένη με μεγάλη δυσαρέσκεια είναι ένα από τα πιο επικίνδυνα μείγματα τόσο στην εσωτερική όσο και στη διεθνή πολιτική.
Καθώς οι αυταρχικές τάσεις του Πούτιν έχουν αυξηθεί, η πραγματική δύναμη (σε αντίθεση με τον πλούτο) εντός του συστήματος εξαρτάται όλο και περισσότερο από τη συνεχή προσωπική πρόσβαση στον πρόεδρο και ο αριθμός όσων έχουν τέτοια πρόσβαση έχει περιοριστεί – ειδικά από τη στιγμή που η πανδημία του Covid οδήγησε στη δραστική φυσική απομόνωση του Πούτιν – σε μια χούφτα στενών συνεργατών.
Στα πρώτα του χρόνια στην εξουσία, ο Πούτιν (ο οποίος ήταν σχετικά κατώτερος αξιωματικός της KGB) μπορούσε να θεωρηθεί ως «πρώτος μεταξύ ίσων» σε μια κορυφαία ελίτ φίλων και συναδέλφων. Οχι πια. Όλο και περισσότερο, ακόμη και οι siloviki – άνδρες με ισχύ ή σκληροπυρηνικοί τύποι – έχουν δημοσίως μειωθεί σε υπηρέτες του αυταρχικού – όπως φάνηκε έντονα από τον εξευτελισμό του αρχηγού των ξένων υπηρεσιών πληροφοριών από τον Πούτιν, Σεργκέι Ναρίσκιν, στην τηλεοπτική συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας την παραμονή του πολέμου. Μια τέτοια περιφρονητική συμπεριφορά προς τους άμεσους οπαδούς του θα μπορούσε να γίνει μπούμερανγκ για τον Πούτιν.
Ο εσωτερικός πυρήνας του Πούτιν
Ο εσωτερικός πυρήνας περιλαμβάνει τον υπουργό Άμυνας Σεργκέι Σόιγκου (πρώην υπουργός έκτακτης ανάγκης και όχι επαγγελματίας στρατιώτης). Τον Νικολάι Πατρούσεφ, πρώην επικεφαλής της εσωτερικής υπηρεσίας πληροφοριών και νυν γραμματέας του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας της Ρωσίας.Και τον Ιγκόρ Σετσίν, πρώην αντιπρόεδρο της κυβέρνησης που διορίστηκε από τον Πούτιν για να διευθύνει την εταιρεία πετρελαίου Rosneft. Στο βαθμό που κορυφαία οικονομικά στελέχη με «πατριωτικές φιλελεύθερες» τάσεις αποτελούσαν μέρος αυτού του εσωτερικού πυρήνα, έχουν εδώ και καιρό αποκλειστεί.
Μεταξύ ορισμένων από τις ευρύτερες ρωσικές ελίτ, η ανησυχία για την εισβολή στην Ουκρανία και τις συνέπειές της είναι ήδη εμφανής. Φυσικά, αυτό ξεκίνησε με τις οικονομικές ελίτ, δεδομένου του μεγάλου μεριδίου τους στις συναλλαγές με τη Δύση και της κατανόησης τους για τον καταστροφικό αντίκτυπο των δυτικών κυρώσεων στη ρωσική οικονομία. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, με την ταλαιπωρία του να είναι αρκετά ξεκάθαρη καθώς αναζητούσε αγοραστές για την ποδοσφαιρική ομάδα της Τσέλσι, είδε ότι η πώληση σταμάτησε αυτή την εβδομάδα όταν τα περιουσιακά του στοιχεία στο Ηνωμένο Βασίλειο δέσμευσαν. Ο Μιχαήλ Φρίντμαν, πρόεδρος του Ομίλου Alfa (που έχει ήδη χτυπηθεί σοβαρά από τις κυρώσεις της Δύσης) και ένας από τους επιζώντες πρώην «ολιγάρχες» από τη δεκαετία του 1990, ζήτησε να τερματιστεί πρόωρα ο πόλεμος, όπως και ο μεγιστάνας του αλουμινίου Όλεγκ Ντεριπάσκα.
Ο στρατός, ο οποίος αλλού στον κόσμο θα ήταν ο συνηθισμένος θεσμός πίσω από ένα πραξικόπημα, έχει αποπολιτικοποιηθεί αποφασιστικά, πρώτα από το σοβιετικό κράτος και τώρα από το κράτος του Πούτιν, με αντάλλαγμα τεράστια κρατική χρηματοδότηση. Έχει επίσης δεσμευτεί τώρα για στρατιωτική νίκη στην Ουκρανία, ή τουλάχιστον κάτι που μπορεί να παρουσιαστεί ως νίκη.
Από την άλλη πλευρά, η ανελέητη εκκαθάριση των ανώτερων βαθμίδων του στρατού από τον Πούτιν, μαζί με τη φαινομενική ανικανότητα με την οποία η ανώτατη διοίκηση οδήγησε το στρατό στην Ουκρανία, θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα τη δυσαρέσκεια στις τάξεις του στρατού, συμπεριλαμβανομένων των κατώτερων στρατηγών. Αυτό σημαίνει ότι ενώ ο ίδιος ο στρατός δεν θα κινηθεί εναντίον του Πούτιν, είναι επίσης πολύ απίθανο να κινηθεί για να τον σώσει.
Εντυπωσιάζονται από το κινεζικό μοντέλο
Ένα από τα χειρότερα αποτελέσματα αυτού του πολέμου θα είναι η βαθιά και μακροχρόνια απομόνωση της Ρωσίας από τη Δύση. Πιστεύω, ωστόσο, ότι ο Πούτιν και οι σιλοβίκι (αν και όχι πολλοί στις ευρύτερες ελίτ) καλωσορίζουν αυτήν την απομόνωση. Εντυπωσιάζονται με το κινεζικό μοντέλο: μια εξαιρετικά δυναμική οικονομία, μια πειθαρχημένη κοινωνία και μια αναπτυσσόμενη στρατιωτική υπερδύναμη που κυριαρχείται με σιδερένιο έλεγχο από μια κληρονομική ελίτ που συνδυάζει τεράστιο πλούτο με βαθύ πατριωτισμό, προωθώντας την ιδέα της Κίνας ως ξεχωριστού και ανώτερου πολιτισμού.
Μπορεί κάλλιστα να θέλουν η Δύση να σπρώξει τη Ρωσία στην αγκαλιά της Κίνας, παρά τον κίνδυνο ότι αυτό θα μετατρέψει τη Ρωσία σε εξάρτηση του Πεκίνου. Και φυσικά πιστεύουν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία θα εδραιώσει το πατριωτικό αίσθημα στη Ρωσία πίσω από την κυριαρχία τους, καθώς θα τους επιτρέψει να εμπλακούν σε εντατική καταστολή στο όνομα της υποστήριξης της πολεμικής προσπάθειας. Αυτή η καταστολή έχει ήδη ξεκινήσει, με το κλείσιμο των τελευταίων εναπομεινάντων ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης της Ρωσίας και με νόμο τιμωρούνται ως προδότες όσοι επικρίνουν τον πόλεμο.
Πάνω απ ‘όλα, για βαθείς ιστορικούς, πολιτιστικούς, επαγγελματικούς και προσωπικούς λόγους, οι siloviki και η ρωσική επίσημη ελίτ γενικά είναι απόλυτα, αμετάκλητα προσηλωμένα στην ιδέα της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης και ενός πόλου ενός πολυπολικού κόσμου. Εάν δεν πιστεύετε σε αυτό, δεν είστε μέρος του ρωσικού κατεστημένου, όπως αν δεν πιστεύετε στην παγκόσμια πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ, δεν είστε μέρος του κατεστημένου των ΗΠΑ.
Η θέση της Ουκρανίας σε αυτό το δόγμα συνοψίστηκε με ακρίβεια από τον πρώην σύμβουλο εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ Zbigniew Brzezinski: «Χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία παύει να είναι μια ευρασιατική αυτοκρατορία». Το ρωσικό κατεστημένο συμφωνεί απόλυτα. Συμφώνησαν επίσης, τα τελευταία 15 τουλάχιστον χρόνια, ότι η πρόθεση της Αμερικής είναι να υποβιβάσει τη Ρωσία σε μια υποτελή τρίτης διαλογής δύναμη. Πιο πρόσφατα, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η Γαλλία και η Γερμανία δεν θα αντιταχθούν ποτέ στις ΗΠΑ. «Στα δυτικά, έχουμε μόνο εχθρούς», όπως μου είπε ένας διανοούμενος του κατεστημένου το 2019.
Το ρωσικό κατεστημένο βλέπει την ενθάρρυνση του ουκρανικού εθνικισμού ως βασικό στοιχείο στην αντιρωσική στρατηγική της Ουάσιγκτον. Ακόμη και τα κατά τα άλλα λογικά μέλη του ρωσικού κατεστημένου έχουν αντιδράσει έντονα όταν τόλμησα να προτείνω στη συνομιλία μου ότι θα ήταν καλύτερα για την ίδια τη Ρωσία να αφήσει την Ουκρανία να φύγει. Φαίνονται προετοιμασμένοι, αν χρειαστεί, να πολεμήσουν ανελέητα για μεγάλο χρονικό διάστημα, και με τεράστιο κόστος και κίνδυνο για το καθεστώς τους, για να αποτρέψουν κάτι τέτοιο.
Anatol Lieven is a senior fellow of the Quincy Institute for Responsible Statecraft and author of ‘Ukraine and Russia: A Fraternal Rivalry’
