Η ριζοσπαστική προσέγγιση του Νόαμ Τσόμσκι στην γλώσσα
Πώς ο Νόαμ Τσόμσκι έφερε μόνιμη επανάσταση στην επιστημονική μελέτη της γλώσσας και πώς εξελίχθηκαν οι θεωρίες του έκτοτε;
Ο Τσόμσκι είναι, αναμφίβολα, ο σημαντικότερος γλωσσολόγος όλων των εποχών, εν μέρει επειδή η απάντησή του (ή οι απαντήσεις του) σε αυτό το ερώτημα έχει αποδειχθεί τόσο βαθιά επιδραστική.
Ο Τσόμσκι είχε μια εκπληκτικά μακρά και ποικίλη σταδιοδρομία. Αρα σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί ένα άρθρο να συνοψίσει σε λίγες γραμμές πάνω από εξήντα χρόνια εστιασμένης έρευνας. Ο στόχος αυτού του άρθρου είναι να παράσχει γενική επισκόπηση της προσέγγισης του Τσόμσκι στη γλώσσα, να δώσει μια αίσθηση του πώς εξελίχθηκε το ερευνητικό του πρόγραμμα με την πάροδο του χρόνου και να προβληματιστεί σχετικά με τη φιλοσοφική συνιστώσα του έργου του.
Ξεκινά εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο η γλωσσολογία και η φιλοσοφία συνδέονται, τόσο γενικά όσο και στο έργο του Τσόμσκι ειδικότερα. Στη συνέχεια, προχωρά σε μια σύντομη ιστορική επισκόπηση, η οποία καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο το πρόγραμμα του Τσόμσκι αναπτύχθηκε με την πάροδο των ετών. Τέλος, εξετάζει μια φιλοσοφική διαφωνία μεταξύ του Τσόμσκι και του Φρέγκε σχετικά με τη σχέση μεταξύ γλώσσας και λογικής.
Φιλοσοφία και γλωσσολογία
Η φιλοσοφική σημασία της γλωσσολογίας έγκειται στο γεγονός ότι ορισμένοι τομείς έρευνας μπορούν εύλογα να προσεγγιστούν από διάφορες κατευθύνσεις. Πολλοί φιλόσοφοι θέλουν να θέσουν ερωτήματα και να επιλύσουν προβλήματα που σχετίζονται με τη φύση της γλώσσας, και πολλοί φιλόσοφοι ενδιαφέρονται ομοίως για θέματα που γειτνιάζουν με εκείνα της γλώσσας (επικοινωνία, νόηση κ.ο.κ.).
Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε το έργο του Τσόμσκι από φιλοσοφική σκοπιά είναι διττός. Πρώτον, η οπτική του για τη γλώσσα ενδιαφέρει τη φιλοσοφία της γλώσσας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η θεωρία του Τσόμσκι επιδιώκει να δώσει απαντήσεις στα περισσότερα από τα σημαντικότερα ερωτήματα που έχουν οι φιλόσοφοι σχετικά με τη γλώσσα και έχει περαιτέρω έμμεσες επιπτώσεις σε άλλα τέτοια ερωτήματα.
Ο ίδιος ο Τσόμσκι επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από ορισμένους από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της εποχής του, ιδίως από τον Όστιν και τον Κουίν, και ανέλαβε αρκετά εκτεταμένη έρευνα στη φιλοσοφική λογική ως νέος. Δεύτερον, η θεωρία του Τσόμσκι στο βαθμό που ισχυρίζεται ότι αποτελεί μια “επιστημονική” προσέγγιση της γλώσσας θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι παρέχει ορισμένα βασικά δεδομένα για όποιον επιθυμεί να οικοδομήσει μια συνοδευτική φιλοσοφία της γλώσσας. Αυτή είναι, τουλάχιστον, μια αντίληψη της σχέσης μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας.
Η έννοια της καθολικής γραμματικής
Ο Νόαμ Τσόμσκι πιστώνεται με την ανάπτυξη της θεωρίας της Καθολικής Γραμματικής, ή αλλιώς UG. Η ανάπτυξη της UG έλαβε χώρα σε δύο επίπεδα. Σε ένα επίπεδο βρίσκονται οι γενικές ιδέες για τη γλώσσα και την κατάκτηση της γλώσσας στις οποίες βασίζεται η θεωρία. Αυτό περιλαμβάνει τις έννοιες της γλωσσικής ικανότητας, της γλωσσικής επίδοσης και της έμφυτης γλώσσας. Σε ένα άλλο επίπεδο η θεωρία περιλαμβάνει την εξήγηση της σύνταξης, η οποία συνδέεται στενά με το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Με άλλα λόγια, υπάρχουν μετατοπίσεις στις έννοιες του συντακτικού, που οδηγούν σε μια σειρά φαινομενικών ασυνεχειών και αλλαγών κατεύθυνσης.
Είναι απαραίτητο να ορίσουμε ορισμένους όρους προκειμένου να κατανοήσουμε σωστά τη θεωρία του Τσόμσκι. Πρώτον, η γλωσσική κατάκτηση αναφέρεται απλώς στο πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν να μιλούν τη γλώσσα στην οποία μεγαλώνουν. Η επάρκεια και η επίδοση είναι έννοιες που μπορούν να κατανοηθούν η μία σε σχέση με την άλλη. Γλωσσική επάρκεια είναι, κατά προσέγγιση, ό,τι γνωρίζει κανείς για τη γλώσσα του, ενώ επίδοση είναι η πρακτική ικανότητα του ατόμου να εκφράζεται σε αυτήν. Το συντακτικό μπορεί, για τους δικούς μας σκοπούς, να γίνει κατανοητό απλώς ως η μελέτη της δομής των προτάσεων.
Οι φάσεις του έργου του Τσόμσκι
Η έρευνα του Τσόμσκι για τη γλώσσα πέρασε από διάφορες φάσεις. Το αρχικό μοντέλο, που ονομάστηκε Συντακτικές Δομές, πήρε το όνομά του από τον τίτλο του βιβλίου του Τσόμσκι του 1957, το οποίο καθιέρωσε την ίδια την έννοια της “γενεσιουργού γραμματικής”, με έμφαση στη ρητή “γενεσιουργό”, τυπική περιγραφή.
Αυτή η πρώτη θεωρία έκανε διάκριση μεταξύ κανόνων δομής φράσεων που παρήγαγαν τις βασικές δομές μιας γλώσσας, οι οποίες ονομάζονταν “προτάσεις πυρήνα”, και μετασχηματισμών που τις άλλαζαν με διάφορους τρόπους μετατρέποντάς τες σε παθητικές ή αρνητικές προτάσεις κ.ά. Γι’ αυτό και το δημοφιλές όνομά της ήταν “μετασχηματιστική γενετική γραμματική” ή “TGG”. Το πιο αξιομνημόνευτο προϊόν της ήταν η πρόταση, “Άχρωμες πράσινες ιδέες κοιμούνται με μανία”, η οποία είχε σκοπό να αποδείξει ότι οι προτάσεις μπορεί να είναι γραμματικές αλλά χωρίς νόημα και επομένως ότι η σύνταξη είναι ανεξάρτητη από τη σημασιολογία. Η σημασιολογία είναι η μελέτη του νοήματος στη γλώσσα.
Η θεωρία της Μετασχηματιστικής Γενετικής Γραμματικής αντικαταστάθηκε από ένα νέο μοντέλο που έγινε αρχικά γνωστό ως Μοντέλο Όψεων μετά το βιβλίο του Τσόμσκι “Όψεις της Θεωρίας του Συντάγματος” (1965) και αργότερα ως Πρότυπη Θεωρία.
Σε αυτή τη φάση του έργου του, ο Τσόμσκι εισήγαγε την ιδέα της διάκρισης ικανότητας/απόδοσης μεταξύ γλωσσικής γνώσης και γλωσσικής χρήσης, για την οποία είναι σημαντική η αναγνώριση της “βαθιάς” και της “επιφανειακής” δομής της πρότασης. Δύο κλασικές δοκιμαστικές προτάσεις που χρησιμοποιούνται για να παραδειγματίσουν αυτό είναι οι εξής: (1) “Ο John είναι πρόθυμος να ευχαριστήσει”, η οποία υπονοεί ότι ο John ευχαριστεί τους άλλους ανθρώπους, και (2) “Ο John είναι εύκολο να ευχαριστήσει”, η οποία υπονοεί ότι οι άλλοι άνθρωποι ευχαριστούν τον John. Οι δύο προτάσεις έχουν την ίδια επιφανειακή δομή αλλά διαφέρουν στη βαθιά δομή, όπου ο “John” μπορεί να ενεργεί ως υποκείμενο ή αντικείμενο του ρήματος “παρακαλώ”.
Αυτή η εκδοχή της θεωρίας του Τσόμσκι έδωσε στη συνέχεια τη θέση της σε αυτό που συνήθως αποκαλείται “Μοντέλο Κυβέρνησης και Δεσμεύσεων”, το οποίο εισήγαγε τις έννοιες των αρχών και των παραμέτρων. Οι αρχές είναι κανόνες σχετικά με τη γλώσσα που παραμένουν αμετάβλητοι σε όλες τις γλώσσες, ενώ οι παράμετροι καθορίζουν τον περιορισμένο αριθμό τρόπων με τους οποίους οι γλώσσες μπορούν να διαφέρουν.
Έκτοτε υπήρξαν και άλλα στάδια, τα οποία περιελάμβαναν (μεταξύ άλλων) μια επανεξέταση της σύνταξης και μια νέα εστίαση στο λεξιλόγιο, αλλά το βασικό κίνητρο πίσω από το έργο του Τσόμσκι παραμένει η απλούστευση και (όπου χρειάζεται) η τροποποίηση ή η διαγραφή ορισμένων αρχών και παραμέτρων. Με άλλα λόγια, ο στόχος του είναι να βρει ποιες ομοιότητες που μπορούμε να βρούμε μεταξύ των γλωσσών είναι ουσιώδεις για αυτήν.
Όλες οι θεωρίες του Τσόμσκι προσπαθούν να δώσουν μια περιγραφή του τι μπορεί να γίνει γνωστό για τη γλώσσα και πώς αποκτάται αυτή η γνώση. Ο Τσόμσκι έχει δηλώσει με σαφήνεια ότι το ενδιαφέρον του δεν εστιάζεται τελικά στη γλώσσα ως τέτοια, αλλά στο μυαλό.
Η γλώσσα αντιμετωπίζεται ως κάτι που βρίσκεται στο μυαλό κάθε μεμονωμένου ανθρώπινου όντος, αλλά αυτό δεν είναι όλη η έκταση της γλώσσας- γίνεται επίσης κατανοητό ότι περιλαμβάνει ορισμένα φυσικά πράγματα – γραπτές λέξεις, προφορικούς ήχους και άλλα πράγματα που υπάρχουν έξω από το μυαλό. Η σχέση μεταξύ αυτών των δύο πεδίων είναι και είναι από καιρό το ερώτημα για τη γλώσσα.
Όπως το θέτει ο Τσόμσκι: “Κάθε γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί ως μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ ήχων και νοήματος”. Ο χειρισμός του κάθε πεδίου από μόνο του είναι γενικά ευκολότερος και λιγότερο αμφιλεγόμενος. Σύμφωνα με τον Τσόμσκι, το μυαλό γεφυρώνει αυτό το χάσμα μέσω ενός “υπολογιστικού συστήματος”, το οποίο συνδέει τους ήχους της γλώσσας με τα νοήματα στο μυαλό των ομιλητών.
Τα πιο πρόσφατα ενδιαφέροντα του Τσόμσκι επικεντρώνονται σε πράγματα που συμβαίνουν στην άκρη αυτού του υπολογιστικού συστήματος. Από τη μία πλευρά, υπάρχει ο μετασχηματισμός των εσωτερικών μορφών της γλώσσας που χρησιμοποιούνται από το υπολογιστικό σύστημα στα πιο βασικά συστατικά μιας γλώσσας. Στην πράξη, αυτό είναι η δημιουργία ήχων με το σώμα μας χρησιμοποιώντας αυτό που ο Τσόμσκι ονομάζει “αισθητικοκινητικό σύστημα”.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ο μετασχηματισμός των αναπαραστάσεων του νου σε νοητικές έννοιες, χρησιμοποιώντας αυτό που ο Τσόμσκι αποκαλεί “εννοιολογικό-συνειδησιακό σύστημα”. Τα σημεία επαφής εδώ είναι οι διεπαφές μεταξύ της γλωσσικής γνώσης και των δύο περιοχών που δεν είναι από μόνες τους γλώσσα: ο εξωτερικός κόσμος των ήχων και ο εσωτερικός κόσμος των εννοιών. Για να λειτουργήσει το υπολογιστικό σύστημα, πρέπει να έχει δύο συστήματα “πρόσβασης”: πρέπει να είναι σε θέση να διασυνδέεται και στα δύο σημεία, διότι η γλώσσα χρειάζεται και τα δύο για να εκφραστεί, και πρέπει να ενσωματωθεί με τη μορφή νοητικών εννοιών.
Θα πρέπει ήδη να είναι προφανές πόσο πολύ η θεωρία της γλώσσας του Τσόμσκι αγγίζει άλλους σημαντικούς τομείς της φιλοσοφικής έρευνας, ιδίως αυτούς που έχουν να κάνουν με τη νόηση και το νου.
Ένας άλλος μεγάλος τομέας της φιλοσοφίας που ενδιαφέρει προσωπικά τον Τσόμσκι είναι η Λογική. Για να εξηγήσουμε γιατί αυτό είναι σημαντικό, θα πρέπει εδώ να γίνουν κάποιες συνδέσεις μεταξύ γραμματικής και λογικής. Η γραμματική, στο πλαίσιο της γλωσσολογίας, είναι το σύνολο της γνώσης της γλώσσας στο μυαλό ενός ατόμου, όχι μόνο το συντακτικό (όπως συχνά χρησιμοποιούμε τη λέξη γραμματική για να αναφερθούμε).
Ο Πύργος της Βαβέλ, 1563, Pieter Brueghel ο Πρεσβύτερος, μέσω του Kunsthistorisches Museum Wien
Η γραμματική πρέπει να δείχνει τόσο το πώς προφέρεται η πρόταση – ως ακολουθία ήχων, μοτίβα τονισμού, τονισμός και ούτω καθεξής – όσο και το τι πραγματικά σημαίνει η πρόταση – το x είναι ένα κύριο όνομα, το y είναι ένα ρήμα και ούτω καθεξής. Όπως το θέτουν οι Vivian Cook και Mark Newson, “Η γραμματική του γλωσσολόγου χρειάζεται επομένως έναν τρόπο περιγραφής των πραγματικών ήχων μια φωνητική αναπαράσταση- χρειάζεται έναν τρόπο αναπαράστασης της σημασίας – μια σημασιολογική αναπαράσταση- και χρειάζεται έναν τρόπο περιγραφής της συντακτικής δομής που τα συνδέει – ένα συντακτικό επίπεδο αναπαράστασης”.
Όπως εξηγούν στη συνέχεια, αυτό συνεπάγεται την κατασκευή δύο ακόμη εννοιών:
“Η Θεωρία Αρχών και Παραμέτρων αποτυπώνει αυτή τη γέφυρα μεταξύ ήχου και νοήματος μέσω των τεχνικών κατασκευών Φωνητική Μορφή (PF), η οποία υλοποιείται ως ηχητικές ακολουθίες, και Λογική Μορφή (LF), αναπαραστάσεις ορισμένων πτυχών του νοήματος”.
Αυτή η τελευταία έννοια αποκτά ένα πολύ ιδιαίτερο νόημα για τον Τσόμσκι: “Με τη φράση “λογική μορφή” εννοώ εκείνη τη μερική αναπαράσταση του νοήματος που καθορίζεται από τη γραμματική δομή”. Η λογική μορφή μιας γλώσσας είναι επομένως μόνο ένα μέρος του νοήματος της γλώσσας.
Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον τρόπο με τον οποίο παλαιότεροι φιλόσοφοι όπως ο Gottlob Frege αντιλαμβάνονταν τη λογική, δηλαδή ως αναπαράσταση του πραγματικού νοήματος μιας γλώσσας. Ο Τσόμσκι είναι αρκετά σαφής ότι η λογική μορφή “δεν είναι μια πλήρης σημασιολογική αναπαράσταση”, αλλά αντιστοιχεί αντίθετα σε ό,τι είναι δομικά απαραίτητο στη γλώσσα.
Μπορούμε να καταλήξουμε σημειώνοντας ότι αυτή η φιλοσοφική διαφωνία είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα εστίασης. Ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως ο Φρέγκε, θέλουν να μάθουν τι σημαίνει η γλώσσα και να βρουν έναν τρόπο αναπαράστασης αυτού του νοήματος. Ο Τσόμσκι αντιπροσωπεύει έναν άλλο τρόπο προσέγγισης της γλώσσας, εστιάζοντας λιγότερο στο νόημα αυτό καθαυτό και περισσότερο στο πώς η ανάλυση του νοήματος σε μια γλώσσα επιτρέπει την ανάλυση των βασικών δομών της γλώσσας και, τελικά, πώς λειτουργεί η γλώσσα στο μυαλό.
By Luke Dunne BA Philosophy & Theology
